آيينه حکمت
جلد: 2
نويسنده: علي اصغر حلبي
شماره مقاله:573
آيينة حِكْمَت، كتابى فلسفى و كلامى به زبان فارسى نوشتة ميرزا حسن لاهيجى
قمى (د 1121ق/1709م) پسر ملاعبدالرزاق لاهيجى قمى (د 1072ق/1662م). وي
اين كتاب را در باب آشتى دادن ميان حكمت و شريعت و بيان يگانگى آن دو،
ظاهراً در 1070ق/1660م نوشته است. بسياري از متفكران و حكماي بزرگ اسلامى
مانند ابوسليمان منطقى سجستانى (د ح 375ق/985م) و ابوحيان توحيدي (د پس از
400ق/1009م) به امكان آشتى ميان حكمت و شريعت شديداً اعتراض داشتند و
مىگفتند: نمىتوان ميان حكمت ايمانى كه مقتبس از وحى الهى است، با فلسفة
يونانى كه مولود ذهن محدود انسانى است، جمع كرد. اين دو دانشمند و بسياري
ديگر، از اخوان الصفا كه در رسائل خود به پيوند ميان شريعت و حكمت معقتد
بودهاند، انتقاد مىكردند (ابوحيان توحيدي، 2/22-23)، ولى پيش از اخوان
الصفا، فارابى در رسالة الجمع بين رأيى الحكيمين و پس از آنان، ابن رشد
اندلسى (د 595ق/1198م) در كتاب فصل المقال مانند نويسندة آيينة حكمت
كوشيدهاند، ثابت كنند كه ميان دين و فلسفه اختلافى نيست، و آنچه در اين
باب به نظر مىرسد، اغلب قابل اعتنا نيست.
آيينة حكمت 3 باب دارد: باب اول در 3 فصل و شامل تعريف حكمت و بيان فضيلت
آن است، باب دوم 10 فصل دارد و مفصلترين ابواب كتاب است كه مؤلف در آن
مسائل عمدة مورد اختلاف متشرعين و حكما را ياد كرده و به حل آنها كوشيده
است. باب سوم در دو فصل و شامل مدح و ستايش حكيمان و فضل حكمت است.
مؤلف در اين كتاب مىگويد كه به زبان عربى نيز كتابى به نام اُلفة
الفُرقة دربارة همين موضوع نوشته است.
نويسنده در مقدمة كتاب پس از ذكر مطالبى دربارة بى پايگى نزاع ميان حكما و
متشرعين، فلسفه و دين را مؤيد يكديگر مىخواند و آنگاه به ستايش «معلم اول
و داناي يونان ارسطو» و شرح تقسيمات او مىپردازد، و هر يك از اقسام حكمت را
با آيات قرآن مجيد و احاديث پيامبراكرم(ص) تطبيق مىكند و بدين سان نشان
مىدهد كه ميان دين و فلسفه نزاعى نيست و سخن حق نيز يكى بيش نه.
نسخههاي خطى اين كتاب در كتابخانة ملى (تهران)، مدرسة صدر (اصفهان)، آستان
قدس رضوي، مدرسة نواب (مشهد)، شوراي ملى (سابق)، مركزي دانشگاه تهران و
دانشكدة الهيات و معارف اسلامى (تهران) موجود است.
مآخذ: آقابزرگ، الذريعة، 1/52؛ ابوحيان توحيدي، الامتاع و المؤانسة، به كوشش
احمد امين و احمد الزين، بيروت، 1953م؛ الهيات، تهران، خطى، ص 193؛ امين،
محسن، اعيان الشيعة، بيروت، 1403ق، 5/133؛ شورا، خطى، 10/826 - 863؛ مدرس،
محمدعلى، ريحانة الادب، تبريز، 1346ش، 4/361-363؛ مركزي، خطى، 9/918؛ مشهد 2،
خطى، 2/566؛ ملى، خطى، 4/443-444؛ منزوي، خطى، 2/725-726. علىاصغر حلبى (ز)
تايپ مجدد - 1/5/77 (ز) ن 1 - 6/5/77