ابن نجيم
جلد: 5
نويسنده: مهدي سلماسي
شماره مقاله:1856
اِبْنِ نُجَيم، زين‌الدين (يا زين‌العابدين يا زين) بن ابراهيم
(926-970ق/1520-1563م)، فقيه حنفي مصري. نجيم نام يکي از اجداد وي بوده است (تميمي،
3/275). ابن نجيم نزد مشايخ مشهور آن زمان در قاهره که موطن او بود (ابن نجيم،
الاشباه، 11)، به فراگيري علوم، به‌ويژه فقه پرداخت. از جمله مشايخ او مي‌توان از
ابن قطلوبُغا (ابن عماد، 8/358)، شرف‌الدين بلقيني و شهاب‌‌الدين اين شلبي نام برد.
به تصوف نيز گرايش داشت و شيخ او در تصوف سليمان خضيري بود. مدت 10 سال با
عبدالوهاب شعراني در ارتباط بود و در 953ق در سفر حج او را همراهي کرد (غزي،
3/154). مدتي در مدرس? صرغتمشيه به تدريس اشتغال داشت (ابن نجيم، رسائل، 7). از
شاگردان وي مي‌توان به برادرش سراج‌الدين عمر و نيز محمد علمي اشاره نمود (غزي.
همانجا؛ محبي، 3/206). با تأمل در مقدم? پسرش بر رسائل او (صص 6-7) و همچنين نگاهي
گذرا به مقدمه‌هاي خود ابن نجيم بر رساله‌هايش، آشکارا فهميده مي‌شود که وي در زمان
خويش مرجعي مهم براي پاسخ به اشکالات و سؤالات فقهي بوده و آثارش نيز در آن عصر جزو
منابع مهم فقه به شمار مي‌رفته است (نک : غزي، همانجا؛ حموي، 1/5-6). ابن نجيم در
قاهره وفات يافت و کنار مرقد حضرت سُکَينه به خاک سپرده شد (محبي، 3/207).
آثار:
الف ـ چاپي: 1. الاشباه والنظائر، در فقه حنفي. اين کتاب به دفعات در هند و مصر و
ديگر جاها به چاپ رسيده است و از جديدترين آنها مي‌توان به چاپ 1388ق/1969م قاهره
به کوشش عبدالعزيز وکيل، و چاپ 1403ق/1983م دمشق به کوشش محمد مطيع حافظ اشاره
نمود. حافظ در مقدم? خود (ص 10-14)، 27 شرح و تعليق و حاشيه و تبويب بر اين اثر
معرفي کرده که خود حکايت از اهميت کتاب به عنوان يکي از آثار متأخر فقه حنفي دارد؛
2. البحرالرائق، که شرحي است بر کنزالدقائق عبداللّه‌بن احمد نسفي. به گفت? تميمي
اين کتاب از مفصل‌ترين تأليفات ابن نجيم بوده که مرگ او فرصت اتمام آن را نداده است
(3/276). اولين چاپ آن در 1311ق/1893م در قاهره انجام گرفته است. کتاب مذکور در
1323 و 1334ق در همانجا تجديد چاپ شده است؛ 3. فتح‌الغفار في شرح‌المنار، که در
1355ق/1936م در 2 جلد در قاهره به چاپ رسيده است؛ 4. الفوائدالزينيّه في
فقه‌الحنفيه، پس از درگذشت ابن نجيم، به همت فرزندش تنظيم و نام‌گذاري شده است. اين
اثر در 1244ق در کلکته منتشر شد. ضمناً مجموعه‌اي از فتاوي ابن نجيم تحت عنوان
الفتاوي‌الزينيّه در حاشي? الفتاوي‌الغياثيه در 1323ق در مصر به چاپ رسيده است. در
1290ق/1873م نيز اين مجموعه در استانبول به چاپ رسيد که در 1400ق با افزودن 3 رسال?
ديگر به کوشش خليل‌الميس در بيروت تجديد چاپ شد.
ب ـ خطي: 1. السياسه‌الشرعيه. نسخه اي از آن در کتابخانه ازهريه موجود است (ازهريه،
3/51)؛ 2. شرح (حاشيه علي?) جامع‌الفصولين، که نسخه‌هاي آن در موصل (احمد، 5/190) و
ليدن (ورهووه، 92) يافت مي‌شود؛ 3. کفاره صوم‌الشيخ‌الفاني. نسخه‌اي از آن در
کتابخان? ظاهريه موجود است (ظاهريه، 2/113)؛ 4. لب‌الاصول، که خلاصه‌اي است از
تحريرالاصول ابن همام (ابن عماد، همانجا) و نسخه‌اي از آن در کتابخان? توپکاپي (TS،
شم 3332) محفوظ است. علاوه بر اينها تعليقي بر کتاب الهداي? مرغيناني به وي نسبت
داده شده است (ابن عماد، همانجا). گفتني است که در برخي منابع کتاب شناختي بين
زين‌الدين و برادرش عمر (د 1005ق)، مؤلف النهرالفائق في شرح کنزالدقائق، خلط شده
است (مثلاً نک : کوپريلي، 2/230؛ GAL, S, II/425).
مآخذ: ابن عماد، عبدالحي، شذرات‌الذهب، قاهره، 1351ق؛ ابن نجيم، الاشياء و النظائر،
به کوشش محمد مطيع حافظ، دمشق، 1403ق/1983م؛ همو، رسائل، به کوشش خليل‌الميس،
بيروت، 1400ق/1980م؛ احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبه‌الاوقاف العامه
في‌الموصل، عراق، 1397ق/1977م؛ ازهريه، فهرست؛ تميمي، تقي‌الدين ابن عبدالقادر،
الطبقات‌السنيه، به کوشش عبدالفتاح حلو، رياض، 1403ق/1983م؛ حافظ، محمد، مطيع،
مقدمه بر الاشياء (نک : ابن نجيم در همين مآخذ)؛ حموي، احمدبن محمد، غمز
عيون‌البصائر، بيروت، 1405ق/1985م؛ سرکيس، يوسف‌اليان، معجم‌المطبوعات العربيه
والمعربه، قاهره، 1346ق/1928م؛ ظاهريه، خطي (فقه حنفي)؛ غزي، نجم‌الدين،
الکواکب‌السائره، به کوشش جبرائيل سليمان جيور، بيروت، 1959م؛ کوپريلي، خطي؛ محبي،
محمدامين، خلاصه‌الاثر، قاهره، 1284ق؛ الميس، خليل، مقدمه بر رسائل (نک : ابن نجيم
در همين مآخذ)؛ نيز:
GAL, GAL, S; Voorhoeve.
مهدي سلماسي