ابن نقطه
جلد: 5
نويسنده: عبدالامير سليم
شماره مقاله:1869
اِبْنِ نُقْطه، ابوبکرمعين‌الدين محمدبن عبدالغني بن ابي بکر حنبلي (10 رجب 579-22
صفر 629ق/29 اکتبر 1183-19 دسامبر 1231م)، عالم رجال و حديث در بغداد. نقطه نام
داي? جد پدرش بود (ذهبي، تذکره، 4/1413). ابن نقطه از ابتدا علاقه‌مند به حديث شد و
براي استماع آن به مسافرت پرداخت. بدين منظور به خراسان، جبل، جزيره، شام و مصر رفت
(ابن خلکان، 4/392). برخي از اهل حديث او را توثيق کرده و ستوده‌اند (ذهبي، سير،
22/348؛ ابن رجب، 2/183). عبدالوهاب بن سکينه، عمربن طبرزد، ابوالفتح مندائي، منصور
فراوي، مؤيد طوسي و عبدالقادر رُهاوي از جمل? مشايخ او بوده‌اند (ابن نقطه،
الاستدراک، جم ؛ ذهبي، تذکره، 4/1412). زکي‌الدين منذري، عبدالکريم بن منصور اثري،
حسين بن ابراهيم اربلي، احمدبن ابراهيم فاروثي و ابواليمن عبدالصمد بن عبدالوهاب
ابن عساکر و برخي ديگر از او روايت کرده‌اند (همان، 4/1413؛ کتاني، 1/214؛ قس:
منذري، 3/300).
از اثار وي التقييد لمعرفه الرواه والسنن و المسانيد، در 1403ق/1983م در حيدرآباد
دکن به چاپ رسيده است. اين کتاب ذيلي است بر کتابهايي که رجال و راويان صحاح سته را
ضبط کرده‌اند، ولي ابن نقطه رجال برخي ديگر از کتب مشهور، يعني راويان حدود 30 کتاب
از صحاح و سنن و مسانيد را مورد بررسي قرار داده است (ابن نقطه، التقييد، 1/1-3).
ديگر اثر مهم ابن نقطه کتاب الاستدراک اوست که ذيلي است بر کتاب الاکمال ابن ماکولا
و نسخ? خطي آن در کتابخانه‌هاي ظاهريه (ظاهريه، 127)، گوتا (پرچ، شم 1759)، گارت
(حتي، شم 1448) موجود است. وي در اين اثر به ضبط نامهاي مشابه پرداخته است.
ذيلهايي نيز بر اين کتاب نوشته شده است؛ از آن جمله ذيل ابن صابوني که در 1377ق در
بغداد با عنوان تکمله اکمال الاکمال به چاپ رسيده است و ذيل ديگري از منصوربن سيم
که در دارالکتب مصر موجود است (خديويه، 1/236). همچنين اثري با عنوان الفوائد
العوالي المنتقاه من حديث مالک بن انس از ابن نقطه در کتابخان? ظاهريه نگهداري
مي‌شود (فهرست مجاميع، 157). از ديگر آثار وي در منابع به الانساب (يافعي، 4/68)
والمُلتَقَط مما في کتب الخطيب و غيره من الوَهم و الغَلَط (ذهبي، سير، 22/349)
اشاره شده است.
مآخذ: ابن خلکان، وفيات؛ ابن رجب، عبدالرحمن، الذيل علي طبقات الحنابله، به کوشش
محمد حامد الفقي، قاهره، 1373ق/1953م؛ ابن نقطه، محمد، الاستدراک، نسخ? خطي
کتابخان? ظاهريه؛ همو، التقييد لمعرفه الرواه و السنن والمسانيد، به کوشش شرف‌الدين
احمد، حيدرآباد دکن، 1403ق/1983م؛ خديويه، فهرست؛ ذهبي، محمدبن احمد، تذکره الحفاظ،
حيدرآباد دکن، 1390ق/1970م؛ همو، سير اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و
محيي هلال سرحان، بيروت، 1405ق/1985م؛ ظاهريه، خطي (حديث)؛ فهرس مجاميع المدرسه
العمريه، به کوشش ياسين محمد سواس، کويت، 1408ق/1987م؛ کتاني، عبدالحي، فهرس
الفهارس، فاس، 1346ق؛ منذري، زکي‌الدين، التکلمه لوفيات النقله، به کوشش بشار عواد
معروف، بيروت، 1405ق/1984م؛ يافعي، عبداللـه بن اسعد، مرآه الجنان، حيدرآباد دکن،
1339ق؛ نيز:
Hitti, Ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic
Manuscripts, Princeton, 1938; Pertsch.
عبدالامير سليم