دائرة المعارف بزرگ اسلامی

باب‌مشيخت‌
جلد: 11
نويسنده:      
شماره مقاله:4281

باب‌ِ مَشيخَت‌، اداره‌ و محل‌ كار شيخ‌الاسلام‌ - بالاترين‌ مقام‌ دينى‌ - در نظام‌ اداري‌ دولت‌ عثمانى‌، به‌ ويژه‌ پس‌ از انحلال‌ تشكيلات‌ ينى‌چري‌. اين‌ اداره‌ به‌ شيخ‌ الاسلام‌ قاپى‌سى‌، باب‌ِ فتوا و فتواخانه‌ نيز معروف‌ بوده‌ است‌ (لطفى‌، ؛ IX/39 پاكالين‌، ؛ I/142 «دائرةالمعارف‌ ديانت‌1»، .(IV/363
شيخ‌الاسلامها كه‌صدور فتوا وادارة امورمذهبى‌ را انجام‌ مى‌دادند، و از لحاظ موقعيت‌ در دستگاه‌ دولت‌ هم‌رتبه‌ با صدراعظم‌ يا يك‌ مرتبه‌ )،ابتدامحل‌مخصوصى‌نداشتند II/?1382???.. پايين‌تربودند(«فرهنگ‌. ودرخانه‌هايشان‌ وظايف‌ خود را انجام‌ مى‌دادند. پس‌ از برچيده‌ شدن‌ سپاه‌ ينى‌چري‌ به‌ دست‌ سلطان‌ محمود دوم‌ در 1242ق‌ كه‌ به‌ «واقعة خيريه‌»معروف‌ است‌،ساختمان‌«آغاقاپى‌سى‌»محل‌ فرمانده‌ينى‌چريها كه‌نزديك‌ مسجدسليمانيه‌ قرار داشت‌، به‌شيخ‌الاسلامها واگذار شد (طيارزاده‌، 2/139-140؛ ؛ I/394?ü???¤‘???¥?? «سجل‌...3»، ؛ I/67 شاو، 2/139). از 1252ق‌/1836م‌ تمام‌ دواير وابسته‌ به‌ نهاد مشيخت‌ به‌ محل‌ جديد انتقال‌ يافت‌. در اين‌ محل‌ كه‌ «باب‌ والاي‌ِ فتوا» نيز ناميده‌ مى‌شد، دايره‌اي‌ به‌ نام‌ «فتواخانة عالى‌» تشكيل‌ شد كه‌ به‌ عنوان‌ يك‌ مركز علمى‌ وظيفة پاسخ‌گويى‌ به‌ مسائل‌ حقوقى‌ دول‌ اسلامى‌ و گاه‌ اروپايى‌ را برعهده‌ داشت‌ («سجل‌»، .(I/66-67
باب‌ مشيخت‌ از واحدها و دواير گونه‌گونى‌ تشكيل‌ مى‌شد كه‌ هر يك‌ مسئوليت‌ و وظيفة خاصى‌ را بر عهده‌ داشت‌. طبق‌ يك‌ سنت‌، خاموش‌ شدن‌چراغ‌ باب‌مشيخت‌، نشانة عزل‌ شيخ‌الاسلام‌بود(«دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، همانجا). از مقامهاي‌ مهم‌ اين‌ نهاد يكى‌ نيز «امين‌ فتوا» بود كه‌ مسئوليت‌ اعلان‌ و صدور نظريات‌ حقوقى‌ و مذهبى‌ شيخ‌الاسلام‌ را برعهده‌ داشت‌ و در رأس‌ فتواخانه‌ در باب‌ مشيخت‌ بود (پاكالين‌، ؛ I/621 «دائرةالمعارف‌ ترك‌4»، .(XVI/276
اگرچه‌ با اعلان‌ مشروطيت‌ در 1327ق‌/1909م‌ از اهميت‌ باب‌ مشيخت‌ به‌ تدريج‌ كاسته‌ شد، اما تافروپاشى‌ دولت‌ عثمانى‌ همچنان‌ وظايف‌ خود را انجام‌ مى‌داد. بالغوخلافت‌واعلان‌جمهوريت‌، عمر باب‌ مشيخت‌ نيز پايان‌ يافت‌ و به‌ جاي‌ آن‌ «ادارة امور مذهبى‌» وابسته‌ به‌ نخست‌ وزيري‌ تشكيل‌ شد. ساختمان‌ باب‌ مشيخت‌ امروزه‌ ادارة «مفتى‌ ليك‌» استانبول‌ است‌ («دائرة العمارف‌ ديانت‌، همانجا).
مآخذ: شاو، ا.ج‌. و ا.ك‌.شاو، تاريخ‌ امپراتوري‌ عثمانى‌ و تركية جديد، ترجمة محمود رمضان‌زاده‌، مشهد، 1370ش‌؛ طيارزاده‌، احمدعطا، تاريخ‌، استانبول‌، 1293ق‌؛ نيز:
L O tf Q , A., Tarih, Istanbul, 1984; Pakal o n, M.Z., Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O , Istanbul 1983; Ser'iye sicilleri, Istanbul, 1988; T O rk ansiklopedisi, Ankara, 1968; T O rk 5 e s N zl O k, Ankara, 1988; T O rkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi, Istanbul, 1991; Uzun 5 ar s o l o , I.H., Osmanl o devleti teskil @ t o ndan kapukulu ocaklar o , Ankara, 1984.
على‌اكبر ديانت‌