محمد حسين زماني
قرآن كريم تاكنون پنج بار به زبان قزاقى ترجمه شده است. اولين و شايد بهترين آنها ترجمهاى است كه توسط دانشمند كهنسال، آقاى «خليفه آلتاى» انجام گرفته است. ترجمه نامبرده تا به حال در استانبول دوبار با حروف عربى و يكبار با حروف سيريليك، و در قازان ششبار منتشر شده است. از سوى مجمع ملك فهد نيز در 230000 نسخه به چاپ رسيده كه 50000 نسخه آن به قزاقستان ارسال گرديده است. خليفه آلتاى كه در حال حاضر 84 سال دارد، شخصى موقر و متديّن و فرهيخته و جهانديده است و در ميان مردم قزاقستان از محبوبيت خوبى برخوردار است، به گونهاى كه من خود در شهر «آلماتى» شاهد بودم كه پس از برگزارى نماز جمعه، نمازگزاران به صف مىايستادند و دست او را به عنوان تبرك مىبوسيدند و از وى مىخواستند كه براى آنان دعا كند، و او هم دعا مىكرد و مردم آمين مىگفتند. هرچند سنّ بالاى او امكان تلاش فراوان علمى را از وى سلب كرده، اما او همچنان از روى عقيده و اخلاص، در حد توان به تلاشهاى علمى خود ادامه مىدهد.
روز 23 آذرماه 1380 با همكارى رايزنى فرهنگى ايران در قزاقستان، براى ديدار او به خانهاش رفتم. در اتاقى كوچك كه مخصوص مطالعه او بود مشغول تلاوت قرآن بود. پس از سلام و آشنايى، به من پيشنهاد كرد كه آياتى از قرآن مجيد را براى او قرائت كنم، و گفت: دلم براى شنيدن صوت قرآن تنگ شده است، زيرا سالهاست كه به علت پيرى نمىتوانم قرآن را با صوت بخوانم. من سوره ضحى را با صوت براى او خواندم. اشك از چشمانش جارى شد. در اين هنگام فرزندش كه در كنارش نشسته بود، دستمالى آورد و اشك از گونههاى او پاك كرد. مشاهده اين صحنه براى من بسيار لذتبخش بود، زيرا مىديدم در سرزمينى كه حدود هفتاد سال تحت حاكميت كمونيسم قرارداشت، اينگونه دلهاى پاك و انسانهاى والا و تشنه وحى زندگى مىكنند. به هر حال، باب سخن با او را گشودم و درباره شرح حال و تحصيلات او و ترجمهاش از قرآن كريم سؤالاتى نمودم كه به سؤالات من پاسخ داد. آنچه در زير مىخوانيد، گفت و گوى كوتاهى است كه ميان من و ايشان انجام گرفته است:
لطفا مختصرى از شرح حال و تحصيلات خود را بيان كنيد.
من، خليفه آلتاى در سال 1917 در منطقه كوهستانى آلتاى عالى تركستان شرقى، واقع در نزديكى مرز مغولستان متولد شدم. پدرم مردى فرهنگى و متدين بود و به كسب و تجارت اشتغال داشت. در دوران كودكى نزد پدرم و تنى چند از علما به يادگرفتن خط و تحصيلات ابتدايى پرداختم و سپس نزد دو استاد ديگر به فراگيرى زبان عربى مشغول شدم. پس از آن كه در مرزهاى مغولستان آتش جنگ شعلهور شد، مجبور شديم از كشور خود هجرت كنيم و در منطقه «باركول» استان «قمول» در مرز چين ساكن شويم. پنج سال در اين منطقه مانديم، و من به تحصيلات خود ادامه دادم و فقه، حديث و تفسير را نزد علماى آن ديار فراگرفتم. در آن هنگام من 16 سال داشتم. بيش از نيم قرن از وطن دور بودم، ولى هميشه كوشش مىكردم با قرآن و معارف اسلامى سروكار داشته باشم. سرانجام در سال 1992م كه وطنم قزاقستان استقلال يافت، از كشور تركيه به وطن بازگشتم.
در دورانى كه ساكن تركيه بودم، در سال 1981م، اجلاسى با حضور شخصيتهاى اسلامى تركيه تشكيل شد و درباره يك سلسله كارهاى بايسته فرهنگى ـ دينى، گفت و گوهايى انجام گرفت و تصميماتى اتخاذ شد. يكى از آن كارها ترجمه قرآن بود، كه من عهدهدار انجام آن شدم و به لطف خدا توانستم تا سال 86 آن را به پايان رسانم. از اينرو، اولين چاپ ترجمه من از قرآن كريم در تركيه انجام گرفت. پس از آن، چاپ دوم نيز در تركيه و چاپ سوم در قطر انجام شد. تا اين كه چندى قبل در عربستان چاپ چهارم آن با تيراژ يك ميليون نسخه منتشر شد. اخيرا مطلع شدم كه برخى ناشران در آلماتى به چاپ پنجم آن اقدام نمودهاند.
شما به عنوان يك مترجم قرآن چه ويژگىهايى براى يك ترجمه خوب معتقديد، و خودتان در ترجمه قرآن چه خصوصياتى را مورد توجه قرار دادهايد.
ترجمه قرآن علاوه بر اين كه بايد از شرايط عمومى ترجمه برخوردار باشد، شرايط زير را نيز بايد داشته باشد:
1. مفهوم و مدلول آيات در آن به خوبى منعكس شده باشد.
2. از نثرى روان و سليس برخوردار باشد. به گونهاى كه خواننده را به خود جذب كند.
3. مترجم نبايد به ترجمه تحت اللفظى آيات اكتفا كند، زيرا برخى آيات نيازمند توضيحاند، و بايد مترجم در اين گونه موارد توضيح لازم را به گونهاى كه از اصل ترجمه متمايز باشد بياورد.
4. در مواردى كه توضيح كلمه يا آيهاى در سوره ديگر آمده است، مترجم بايد آدرس آن كلمه يا آيه را ذكر كند تا خواننده در صورت تمايل، به آن مراجعه كند و به توضيحات لازم دست بيابد.
بله، تأليفات ديگرى هم دارم كه به بعضى از آنها اشاره مىكنم:
1. صراط القرآن و شرايط الايمان، اين كتاب در سال 1980 در 2000 نسخه به زبان قزاقى و حروف عربى در استانبول منتشر گرديده و در سال 1983 در 5000 نسخه تجديد چاپ شده است.
2. الفباى قرآن، به زبان قزاقى و الفباى سيريليك كه سه بار در استانبول و ده بار در قزاقستان چاپ شده و از سوى سازمان ارتباطات جهان اسلام به حروف عربى و زبان قزاقى در جده، قطر، كنگو و مغولستان نيز منتشر گرديده است.
3. فقه، به زبان قزاقى و الفباى سيريليك، كه يك بار در استانبول و دو بار در قزاقستان انتشار يافته است.
4. عبادات اسلامى، مشتمل بر فرايض پنجگانه اسلام، به زبان قزاقى و حروف سيريليك.
5. ترجمه گزيده احاديث، به زبان قزاقى و الفباى سيريليك.
6. سيره پيامبر(ص)، به زبان قزاقى كه در سال 1995 در آنكارا منتشر شده است.
7. خطبههاى نماز جمعه (38 خطبه) و خطبههاى نماز عيد فطر و عيد قربان، به زبان قزاقى.
8. خاطرات من، به زبان قزاقى و حروف لاتينى، كه در سال 1980 در استانبول منتشر شده است.