غلامرضا ذاكر صالحي
برخي از تشريفات اجتماعي كه داراي قدمت و اهميت فراواناند، شعائر اجتماعي گفته ميشوند. شعائر ميتوانند درون جامعه، يگانگي هنجاري ايجاد نموده، روح جمعي را بر روح فردي غلبه دهند. در اديانِ آئيني، شعائر در كنار "مفاهيم ديني" و "احكام ديني" يك جزء از اركان دين را تشكيل ميدهند. در اسلام، شعائر به كليؤ اعمال ديني و مراسم مذهبي اطلاق ميشود كه علامت اطاعت از خداست. شعائر شيعي نيز طيف وسيعي از مراسم و مناسك را دربرميگيرد. از برگزاري محافل ذكر و گريه تا زيارتخواني و به راه انداختن مواكب و دستجات. در اولين بخش مقالؤ حاضر، پس از ذكر اين نكته كه شعائر شيعي صبغؤ كلامي داشته و نوعي اعلام موضع در مقابل انديشؤ "ارجأ" و جبرگرايي سياسي بوده است، پنج دورؤ مشخص تاريخي را در ارتباط با شعائر شيعي برميشمريم و سپس كاركردهاي اصلي شعائر ديني را تبيين مينمائيم (از قبيل الگوسازي، تقويت حافظؤ فرهنگيِ امّت، كمك به ايجاد ارتباط و رفتار جمعي، توسعؤ هنر مذهبي و...)
در بخش دوم مقاله، ديدگاههاي امام خميني پيرامون شعائر مذهبي خصوصاً شعائر شيعي و جايگاه اين مقوله در حركت احيأ ديني ايشان تبيين شده و توضيح داده شده كه در حركت احيأ ديني امام خميني، افزايش كارآمدي اين ابزار از طريق تحول كيفي و كمّي آن مورد تاكيد بوده است.
تحول كيفي شعائر مذهبي از ديدگاه امام راحل شامل الف ـ پيرايش و مصونسازي اين ابزار از تحريف و خرافه ـ ب ـ معرفي و تبيين ابعاد ناشناختؤ شعائر، بوده است. اين بُعد نيز خود، موارد زير را دربرميگيرد: تبيين بُعد سياسي شعائر و كارآمدي آن در بسيج سياسي تودهها ـ تكيه بر پيوند گريه و حماسه ـ ابزار سازماندهي اقليت در برابر اكثريت ـ كارآمدتر نمودن اين ابزار از طريق جوانان. تحول كمّي موردنظر امام راحل نيز بر اساس استقرأ بيانات ايشان شامل افزايش تعداد روشهاي تبليغي، افزايش تعداد شركتكنندگان در تجمعات و افزايش وقت مراسم ميباشد. پس تحول موردنظر حضرت امام در ابعاد كمّي، پررنگتر نمودن همان حركت تاريخي شعائر شيعي است و تحول كيفي مورد عنايت ايشان نيز مستلزم بدور ريختن قالبهاي شعائر سنتي نيست. بلكه لازمهاش تحكيم بنيانهاي مادر و اساسي آنها و بازگرداندن كاركردها و قابليتهاي منحصر به فرد سياسي ـ فرهنگي شعائر در عرصه حيات اجتماعي امت اسلامي و تنبّه نسبت به چهرهها و ابعاد معقول آنها در عرصؤ نظر و عمل است.
در بخش سوم مقاله، بسترها و زمينههاي مطالعاتي مورد نياز در جهت افزايش نقش و تاثير شعائر مذهبي در تعميق و استمرار حركت احيأ ديني، تعيين شده است.