كتاب ماه دين- شماره 3 ، دي 1376
چاپ محققانه کتاب «تهذيب الاحکام» شيخ طوسي رحمة الله عليه
محمد دشتي
کتاب شريف «تهذيب الاحکام» تأليف شيخ الطائفه ابو جعفر محمد بن حسن الطوسي رحمة الله عليه ـ (385ـ460ق) ، يكي از مهمترين و مفصل ترين جوامع معتبر و قيم قديمي شيعه اثني عشريه ، در حديث و فقه بشمار مي‌رود.
«تهذيب» ، يکي از چهار کتاب عمده حديث و فقه شيعي است که از آنها به عنوان «کتب اربعه » ياد مي‌شود ، و تأليف آن بعد از«کافي» و «من لا يحضره الفقيه » ، و پيش از «استبصار» صورت گرفته و داراي خصوصياتي است ، بدان جهت از ساير كتب امتياز يافته است. تهذيب مشتمل بر تمامي ابواب فقه و جمعاً بيست و سه كتاب است ،كه از كتاب الطهارة آغاز شده و به كتاب الديات ختم گرديده است و طبق شمارش بعضي از صاحبنظران، مشتمل بر 393 باب و 13590حديث است (دائرة المعارف تشيع ، ج5 ، ص 168 ) .
اين كتاب شريف كه حاوي فقهي با ادله و ذكر نصوص و بيان آنها ست ، از بدو تأليف تا كنون، همواره مورد توجه و اعتماد و استناد عموم دانشمندان و فقها بوده فتاواي خود را بر آن مستند كرده‌اند. مؤلف شريف آن در هر كتاب، بيشتر يا تمام عناوين ابواب و در هر باب روايات مربوطه را ذكر كرده ، و در مقام تعارض طبق موازين علمي و اصول اجتهادي با روشن بيني خاصي آنچه توانسته در رفع تعارض آن كوشيده است . تأليف اين كتاب را حضرت شيخ طوسي از سال 408 ق كه تازه وارد بغداد شده بود، در سن 25 سالگي آغاز كرد، و كتاب طهارت تا اوّل كتاب صلوة را در زمان حيات استادش شيخ مفيد رحمة الله عليه ( م413 ق ) تدوين نمود و سپس تا سال 448 ق آن را به پايان رسانيد و بدين ترتيب پيش از نيمي از عمر خودرا (مدت چهل سال ) را صرف تأليف اين اثر كرد.
اين كتاب در اصل شرح مبسوط و استدلالي بر كتاب «المقنعه» شيخ مفيد است كه شامل يك دوره فشرده از اصول عقايد و فروع دين است و حضرت شيخ ، بخش دوّم آن را که مربوط به احکام فرعي است شرح نموده است ايشان همانگونه كه در كتاب نيز ذكر مي‌فرمايند روش کارشان چنين بوده است که عنوان هر مسئله را از «مقنعه » مي‌آورد، آنگاه دليل آن را از ظاهر يا صريح آيات قرآن مجيد و يا سنت قطعي ـاخبار متواتر يا احاديث محفوف به قرائن صحت ـ ويا اجماع علماي شيعه بيان مي‌كند . سپس احاديث مخالف و منافي آنها را ذكر كرده و به بررسي آنها مي‌پردازد و آنهارا از لحاظ سند و دلالت ارزيابي مي‌كند كه‌ايا سند آنها ضعيف است يا صحيح و قابل جمع و توجيه صحيح هست يانه ؟ و يا مورد عمل فقهاي شيعه بوده يا بر خلاف آن عمل كرده‌اند ؟ و... ديگر قواعد و ضوابطي كه در اصول و فقه مورد بحث و بيان قرار مي‌گيرد .
شيخ طوسي رحمة الله عليه معمولاً سند روايت را با نام مؤلف كتاب يا اصلي كه حديث در آن آمده است ، آغاز مي‌كند و سپس در پايان كتاب بخشي را به عنوان «مشيخه» افزوده است كه در آن زنجيره سندها و طرق خود را به مصنفان و مؤلفان آن كتب و اصول بيان كرده است، تا احاديث از حالت ارسال بيرون آيد.
بسياري از علما، تهذيب را شرح كرده و عده‌اي نيز بر آن حاشيه نوشته‌اند ، مرحوم حاج شيخ آقا بزرگ تهراني در «الذريعه»، بيست حاشيه و شانزده شرح را بر آن نام برده است ( الذريعه، ج4، ص 504 تا 507 و ج 5ص 51 تا 53 و ج 13 ص تا 165 ) البته شرح خدمات گرانقدر شيخ الطائفه حضرت شيخ طوسي اعلي الله مقامه الشريف از جهت بر پائي حوزه علميه نجف ، تربيت شاگردان بيشمار و صاحب نام و تدوين کتب ارزشمند و قيّم شيعي (مقدمه کتاب تهذيب الاحکام ، تصحيح تعليق علي اکبر غفاري، ج1، ص هـ تا يط) خود نياز به رساله جداگانه‌اي دارد که در اين مقاله نمي‌گنجد .
نخستين چاپس تهذيب در سالهاي 1316ـ1318 ق در دو مجلد به قطع رحلي در تهران انجام گرفت و پس از آن در 10جلد به قطع وزيري با مقدمه و تحشيه در سال 1377 به چاپ رسيد.
استاد علي اکبر غفاري که خود از خادمان و مدافعان حماسه تشيع در دوران معاصر بشمار مي‌رود و شرح مختصري از اقدامات علمي ايشان و مکتبة الصدوق را در شماره قبل کتاب ماه آورده‌ايم (کتاب ماه ـ دين ـ ش 2، ص27) ـ ، از مدتها پيش در آرزوي کاري اساسي و در خور ، درباره کتاب شريف«تهذيب الاحکام » بوده‌اند که سرانجام با صرف حدود 5-6 سال کار مستمر و شبانه روزي ، تصحيح و تعليق اين امر خطير را تمام نموده و کتاب را در 10 مجلد و به صورتي بسيار پاکيزه و آراسته به طبع رسانده و در آذر ماه سالجاري منتشر نموده‌اند .
آنچه در زير مي‌آيد شرحي است فهرست وار از امتيازات تلاشهاي بعمل آمده در اين زمينه به قلم جناب آقاي بهزاد جعفري ـ همکار استاد علي اکبر غفّاري در اين سالها و در جريان آماده سازي کتاب شريف «تهذيب الاحکام »
تصحيح و معرفي رجال سند ، هر کجا که نام مشترک است و نيز تعيين راوي و گزارش احوال او ، 1- ضبط صحيح اسامي ـ در اين زمينه علاوه بر کتب اربعه رجالي از کتب ديگري همچون «تنقيح المقال » و « قاموس الرجال» استفاده شده است . همچنين در تنظيم سلسله روات از کتاب «جامع الرواة » كمال استفاده شده است .
2- اختلاف يا عدم اختلاف متن يا سند خبر با كتب اربعه ديگر لحاظ شده است .
3- بيان مشکلات متن حديث و بيان مراد از مطالب آن بهمراه شرح مربوطه .
4- جناب استاد غفّاري آنچه را که نياز يک فقيه از نظر مراجعه به کتب ديگر مي‌باشد (نظر فقها و علما) بطور موجز در زير نويس کتاب جمع آوري نموده است . بنحويکه متن حديث پس از مقابله با نسخه‌هاي معتبر و ضبط لغالت بصورت دقيق و صحيح آورده شده و در صورت لزوم اقوال شخصيتهاي فقهي اعم از متقدمين و متأخرين (مانند :علامه مجلسي ـ پدر و پسرـ رحمها الله از «روضة المتّقين»، «مرآة العقول» و «ملاذ الاخيار »، شهيد اول از کتاب «البيان » و «الدروس الشرعيه» ، شهيد ثاني از کتاب «المسالک الافهام»، صاحب مدارک از «مدارک الاحکام في شرح عبارات شرايع الاسلام» ، مولا مراد علي خان تفرشي از «شرح من لا يحضره الفقيه » ، علامه حلي از «تحرير الاحکام الشرعيه علي مذهب الاماميه ، شيخ بهايي از «الحبل المتين » و ...) در ذيل هرکدام آمده است.
5- معني لغات غريب و مشکل و ضبط صحيح آن ـ در شرح لغات حديث ازکتب معتبري همچون النهايه (ابن اثير ) ، مجمع البحرين(الطريحي)، قاموس اللغه (فيروز آبادي) و صحاح جوهري و جمهرة اللغه (ابن دريد)، العين (خليل بن احمد فراهيدي) و ... استفاده شده است.
6- نوع سند از نظر صحت و ضعف و جهالت روات و غيره با علائم «صح» (صحيح ) ، «ضع» (ضعيف) و «مج» (مجهول) تعيين شده است .
7- قول مشهور در بيان مدلول خبر آورده شده است
8- مقابله با نسخه‌هاي متعدّدِ عرضه شده بر مشايخ حديث که در مجلد اوّل معرفي شده است.
9- در صورت تکرار خبر با لفظ «تقدّم » يا «سيأتي» نشاني آن داده شده است.
10- متن مشيحه کتاب ، مجزاي از شرح آن آمده که بر اساس حروف معجم تنظيم شده است ( تهذيب الاحکام، ج 10، ص381 تا 439 )
11- تمام موارد معترضه اى كه مرحوم «جناب علامه شيخ محمد تقي تستري» در «الاخبار الدخيله » در ارتباط با «تهذيب » ذکر کرده‌اند ، آورده شده است.
12- جهت تسهيل در استفاده از معجم کتب اربعه شماره صفحه چاپ قديم «تهذيب »که بناي معجم بر آن است در حاشيه هر مجلد معين گرديده است.
13- استاد غفاري در مسائلي از قبيل «وجوب نماز جمعه » (تهذيب الاحکام ، ج 3 ،ص 371-428)، «وجوب زکاة» و «نماز مسافر » و غيره از کتب معتبر تحقيق نموده‌اند .
14- در طول اين کار مؤيدّات و توفيقات بسياري براي حلّ مشکلات و ابهامات فراهم شد که قطعاً حل آنها از عهده و توان مصّحح خارج بوده و تنها به لطف صاحبانِ معظم احاديث صورت گرفته است نمونه‌هاي اين الطاف متعددند(همچون قرائت درست ازکتابت حروف در نسخه‌هاي عتيق که کاملاً مورد نظر بوده است)که دراين مقال نمي‌گنجد .
همچنين است برکاتي که براي خدمتگزاران تهذيب در فهم و درک بيشتر روايات و روات و سلسله آنها فراهم آمد . الحمدالله رب العالمين.