كتاب ماه دين- شماره 32 ،31خرداد 1379
محمدرضا كاشفي
1ـ اديان و مذاهب همواره به عللي كه فرصت طرح تفضيلي آن نيست در طول حيات خود شاهد انحرافات و بدعتهايي بوده‌اند كه علاوه بر آنكه‌اين كژانديشيها، افراط و تفريط‌ها و افزون‌ها و كاستيها موحب پديد آمدن شاخه‌هاي گوناگوني در يك دين و مذهب مي‌گشته، آن را از خلوص و قداست اوليه خود نيز دور مي‌ساخته است يكي از اين انحرافات كه در هم? اديان و امتها وجود داشته و به يك نظر گاهي حتي همه جوانب زندگي انسان را تحت الشعاع خود در مي‌آورد و مسأل? «غلو» است. اين واژه كه در لغت به معناي «تجاوز كردن از حد» و در اصطلاح عبارت از «بالاتر دانستن عقيده، عمل، فرد، اشياء و ... از حد خود» مي‌باشد يك نوع بدعت گذاري و خط انحرافي در طرف «افراط» است.
اين موضوع كه حيث متعلقش انواع متفاوتي پيدا مي‌كند همچون غلو دربار? ابوحنيفه يا احمدبن حنبل (غلو در افراد)، غلو در باب صحيح بخارييا كتاب اصول و فروع كافي (غلو در كتاب)، غلو در مورد رودخانه گنگ در هندوستان (غلو در اشيا)، و ... علل متفاوتي دارد كه گاهي در پيدايش يك جريان با يكديگر تداخل مي‌كنند و برخي اوقات هر علتي موجب پديد آمدن گروه خاصي گشته و در مواقعي علتي در مؤسس آن جريان نقش چشمگير داشته و علت ديگري در پيرو و پذيرنده آن مؤثر بوده است. اما در يك برآيند كلي مي‌توان پيدايش اين جريان انحرافي را در سه علت جستجو كرد:
الف) ضعف فكري و فرهنگي: كه به شهادت تاريخ نقش مهم و پررنگي در بستر سازِِي و توسع? غلو داشته و دارد.
ب) سياسي: سِِياست بازاني كه بيشتر به اهداف غلط خود مي‌انديشند براِِي نيل به مقصود خود از حربه‌هاي گوناگوني استفاده مي‌كنند و يكي از اين حربه‌هاي قوي و كارآمد حرب? غلو مي‌باشد. اينان يا در مورد فرد، عقيده، شيئي و عملي و جرياني بحدي غلو مي‌كردند تا او را در مقابل رهبران مذهبي و سياسي مردم مطرح سازند. يا يك سلسله مسائل دور از ذهن و عقل را وارد جريان مخالف خود مي‌كردند تا به آن آسيب وارد كرده و آن را در مقابل چشم ديگران ناميمون جلوه دهند.
ج) مادي: از منابع تاريخي و رواِيي معلوم مي‌شود گروهي بوده و هستند كه مطالب و اخبار غلو آميز را جعل و منتشر كرده و مِِي‌كنند تا توجه عده‌اِِي را بِِيشتر به خود جلب كرده و از مواهب و فضل و بخششهاي مادي آنان بهره‌مند شوند.
2ـ تشيع به عنوان يك جريان اصيل، زنده و پويا و به مثاب? يك مذهب ويژه و جذاب از اين پديده‌ايمن نبوده است. با صرف نظر از علل داخلي در پيروان اِين مذهب كه خود موجب بستر‌سازي و تعميق و گسترش غلو گشته، مي‌توان پيدايش اِين موضوع را در سه علت عمده رهيابي كرد:
1ـ2ـ دشمن‌ستيزي: دشمنان تشيع و علي الخصوص ائمه عليهم السلام اخباري غلو آميز در مورد ائمه عليهم‌السلام جعل مي‌كردند تا پيروان آنان را به غلو متهم كرده و به‌اين سبب امامان را از چشم مردم مسلمان انداخته و به انزوا بكشانند . از قرائن تاريخي معلوم مي‌شود اين اخبار غلو آميز در مدتي طولاني منتشر گشته و در همه سطوح به گوش مردم مي‌رسيده بصورتي كه موجب تعجب و تحير دوستان ائمه عليهم السلام مي‌گشته است.
2ـ2ـ اباحه گري: عناصر عشرت طلب مي‌خواستند در محيط اسلامي راهي براي مباح كردن گناهان و ترك واجبات و فراهم ساختن بساط عيش و عشرت توام با توجيه شرعي پيدا كنند تا توده‌هاي ناآگاه مسلمان به آن ايمان آورده آنگاه به كمك همين توده‌هاي ناآگاه تشكيلاتي بوجود آورده و به اهداف خود كه همان بسط اباحه‌گرِِي بوده دست يابند.
3ـ2ـ عشق افراطي: دوستان افراطي بودند كه تحت تأثير عشق سوزان خود اخباري جعل كرده تا عشق پر التهاب خوِِيش را اشباع كنند. اين گروه هر چند قصد سوئي نداشتند بلكه از روي اخلاص و ارادت فضيلتي جعل مي‌كردند؛ اما در ترويج و اشاعه غلو سهم چشمگيري داشتند.
3ـ بررسي تاريخ پيداِيش غلو، غاليان انشعاباتي كه در پيروان آن در طول زمانها و حتي قرنها در آن رخ داده، عقايد و ديدگاه‌هاي آنان از دو جهت سودمند است: نخست آنكه كم و كيف شكل‌گيري اين انحراف و آموزه‌هاِِي آن روشن مي‌گردد و ديگر آنكه به فهم عميقتر و صحيح‌تر موضع ما در برابر اِين بدعت و كژانديشي مدد مي‌رساند.
از دو ديدگاه مي‌توان به بررسي در تاريخ و انديشه‌هاي غاليان پرداخت، در يك نظر پژوهشگر داوري نكرده و تنها مي‌كوشد از آنچه گذشته و روي داده خبر دهد. او در پژوهش خود با حق و باطل بودن يك واقعه يا عقيده و عمل كاري ندارد و صرفاًَ در تلاش است كه گزارشي توصيفي از غاليان فراروي ما قرار دهد. در نظر و ديدگاه ديگر محقق داوري كرده و سعي مي‌كند حق و يا باطل بودن جريان و آموزه‌اي را ثابت كند. او در تحيل تاريخي رخدادها و انديشه‌ها به توصيف بسنده نكرده و در مورد صحت و بطلان، درستي و نادرستي آنها نيز داوري مي‌كند.
4ـ اخيراً علاقه‌مندان به مباحث تاريخي و خصوصاً جريان غلو انديشه‌ها و انشعابات غاليان شاهد كته صفري فروشاني بودند كه از سوِِي بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي در قطع وزيري، 412 صفحه و سه هزار تيراژ منتشر گرديد.اِين كتاب كه جريان غلو را از ديدگاه دوم پيش گفته بررسي تاريخي كرده است، موفق گشت تا رتب? دوم بخش دين كتاب دانشجوِِيِِي سال 1378 را نيز احراز نمايد كه خود حكايتگر وجود خصايص ويژه و درخور توجه‌اين پژوهش مي‌باشد.
«غاليان» از آنجا كه هم ارزش گذارانه به تحليل تاريخي اين مسأله پرداخته و هم بصورت برجسته و قابل تأمل چگونگي ارتباط غلات را با شيعه بررسي كرده و هم به زبان فارسي نوشته شده و در اختيار علاقه‌مندان قرار گرفته است، مي‌توان گفت با توجه به نكات فوق تحقيقي كم نظير مي‌باشد. با توجه به‌اين نظر و براي آشنايي اجمالي دوستداران رشت? تاريخ مذاهب و فرق، خصوصاً «غلو كنندگان»، در اين نوشتار مي‌كوشيم در قالبي مختصر و بياني كوتاه در چند بعد اِين كتاب را معرفي كنيم.
الف) هدف كتاب: از آنچه كه نويسند? محترم در مقدمه بِِيان داشته تنها يك هدف اصلي از نگاشتن اِين پژوهش استنباط مي‌شود و آن عبارت است از: «جدا ساختن غلات از مذهب تشيع و نشان دادن آنان به مثاب? دشمنان دانا نه دوستان نادان» ولي خوانند? هوشمند با مطالعه و سير در مباحث مجموع? اين كتاب متوجه مي‌شود كه اهداف ديگري كه به يك نظر مي‌توان گفت اهداف مستقل يا به نظر ديگري اهداف زمينه‌اي، مقدمي و فرعي براي هدف اصلي مي‌باشند وجود دارد؛ همچون: تبيين فرقه‌هاي غلات و تشريح عقايد و رفتار و اعمال آنان تا سده سوم هجري.
ب) محتواي كتاب: اين تحقيق در يك مقدمه و چهار فصل سامان دهي شده است: در مقدمه ضرورت تحقيق، موضوع تحقيق، پيشينه و محدوديتهاي آن به اختصار بيان گشته است.
فصل اول با عنوان «كليات» مشتمل بر تعريف غلو، جايگاه آن در قرآن، روايات و اديان پيشين، علم فرق، علم كلام، رجال شيعي و اهل سنت و علل پديد آمدن غلات منتسب به شيعه است. در مبحث علل پيدايش غلو و غاليان 13 علت شمارش شده و برخي از آنها توسط محقق محترم نقادي گشته است.
فصل دوم با عنوان «بررسي غلات در تاريخ» با بررسي حديث منقول از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله كه تعداد فرق اسلامي را هفتاد و دو يا هفتاد و سه فرقه ذكر فرموده است، آغاز گشته و پس از نقل اين حديث توسط راويان گوناگون و از طرق امامان شيعه و نقد و بررسي آن چنين نتيجه‌گيري شده است كه حضرت رسول صلي الله عليه و آله در صدد بيان كثرت فرقه‌هاي اسلامي بوده و در لغت عرب كلمه «هفتاد» و «سه» اشاره به كثرت دارد نه آنكه حتماً همين رقم فرقه بايد در زمانها وجود داشته باشد.
مؤلف پس از تحليل و بررسي تعداد فرقه‌هاي شيعه و غلات در كتابهاي ملل و نحل، ميزان اعتبار آنها و علل فراواني فرقه‌ها در اين كتب، بررسي تاريخي فرقه‌هاي گوناگون غاليان را در سه زاويه دنبال كرده است:
اول، فرقه‌هايي كه با نام رهبران خود معروف شده‌اند كه خود به 5 مقطع زماني تقسيم گشته است: 1ـ از زمان حضرت علي عليه السلام تا زمان امام باقر عليه السلام همچون سبائيه، كيسانيه، مختاريه 2ـ در زمان امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام همچون: كوبيه جناحيه، مغيريه، معمريه، سريه و... 3ـ در زمان امام كاظم عليه السلام چون بشيريه، 4ـ از زمان امام رضا عليه السلام تا غيبت صغري كه به دليل عدم وجود غلات با نام فرقه‌اي خاص تنها به افرادي كه نقش ويژه‌اي در تقويت غلات داشتند بسنده شده است همچن يونس بن طيبان، حسين بن علي خواتيمي، هاشم بن ابي هاشم و....، 5ـ از زمان مدعيان نيابت پس از غيبت صغري همچون شريعيه، شلمغانيه، هلاليه و...
دوم، فرقه‌هايي از غاليان كه نامشان از عقايد شان گرفته شده است همچون اثنينيه، از دريه، مفوضه، تناسخيه، جعفرِِيه، ذماميه، ذميه، غرابيه، طياريه، مخمسه، مشبهه و...
سوم، چگونگي موضع‌گيري امامان شيعه در برابر غاليان كه بر اساس ذوق نويسنده و احاديثي كه حكايتگر كيفيت برخورد ائمه عليهم السلام با اين گروهها و مؤسسان آنهاست به 6 مرحله تقسيم و هر يك جداگانه تحلِِيل شده است: 1ـ رد عقايد غلات و بيان عقايد صحيح، 2ـ بيان علل غلو و نتيجه آن، 3ـ بيان توطئه‌هاي غاليان، 4ـ اعلام انزجار از غلات و لعن آنها، 5ـ صدور فرمان محاصر? همه جانب? غلات، 6ـ صدور فرمان كشتن غاليان.
فصل سوم با عنوان «غلات در آينه عقيده و عمل» به بررسي و نقادي تاريخي عقايد غلات و عمل آنان پرداخته است. در بخش بررسي عقايد غاليان، اِين عقايد به دو بخش كلان عقايد مختص به غلات و عقايد مشترك ميان غلات و شيعيان تقسيم گشته است. در قسمت عقايد اختصاصي به 6 آموز? كلان اشاره شده است: 1ـ اعتقاد به الوهيت اشخاص، 2ـ اعتقاد به نبوت ائمه يا اشخاص ديگر، 3ـ عقيده به حلول، 4ـ عقيده به تناسخ، 5ـ عقيده به تشبيه و 6ـ عقيده به تفويض.
و در بخش عقايد مشترك به 5 موضوع مهم اشاره شده است: 1ـ عقيد? وصايت و جانشيني حضرت علي عليه السلام 2ـ اعتقاد به مهدويت 3ـ اعتقاد به رجعت 4ـ اعتقاد به بداء 5- اعتقاد به تأويل قرآن
در قسمت غاليان در آينه عمل، مؤلف به يكي از خصوصيات مشترك ميان فرقه‌هاي غاليان كه عبارت از اباحه‌گرِِي و بي‌بندوباري است اشاره كرده و علل، مراتب و توجيهات آنان را پيرامون اين مسأله و ارتباط آن را با شفاعت تحليل و نقد كرده است.
در فصل چهارم نخست تأثير غاليان در مخدوش كردن چهره ائمه عليهم السلام و اصحاب آن بزرگواران، آلوده ساختن قيامهاي اهل بيت و بستر‌سازي براي وارد كردن انواع تهمتها از سوي دشمنان تشيع، تحليل و تبيين گشته و سپس چگونگي تأثير غلات در حديث سازي، علم رجال، كلام و فقه شيعه تشريح شده است.
ج) ويژگيهاي كتاب: از آنجا كه‌اين اثر در نوع خود اولين كتاب به زبان فارسي است كه منتشر شده و در قالب نوشتار در اختيار علاقمندان قرار گرفته است داراي ويژگيهايي است كه به اجمال به برخي از آنها اشاره مي‌شود:
1ـ ارزش داوري: چنانكه در فرازهاي قبل گفته شد از دو ديدگاه مي‌توان به بررسي تاريخي غاليان پرداخت: 1ـ توصيفي 2ـ هنجاري، «غاليان» از روش و ديدگاه دوم سود جسته است يعني غايت قصواي مؤلف، اثبات اين است كه غاليان انديشه و عملي غلط و غير صحيح داشته و نسبت آموزه‌هاي آنان به تشيع جفاي بزرگ تاريخي بوده و عقايد و اعمال تشيع و امامان شيعه عليهم السلام از آن پندارهاي ناروا پاك و مطهر است. متأسفانه‌اين نوع ديدگاه در كتب تاريخي معاصر كمتر دنبال مي‌شود.
2ـ سازمان‌دهي مباحث، چگونگي ورود در موضوع و چينش مطالب از جمله دغدغه‌هاي محققان در هنگام نگارش پژوهش است. اين كتاب بدليل دقت و ظرافت خاص خود سازمان‌دهي منطقي و مناسب در اين باب دارد. يعني از لحاظ روشن‌سازي موضوع و محمول مسأله پرسش يا پرسش‌هاي اصلي و فرعي تحقيق و چگونگِِي پاسخ‌دهِِي و تحلِِيل مطالب و قالب‌رِِيزِِي آنها در فصل‌هايي كه از ترتب منطقي خاصي برخوردار است، درخور تحسين مي‌باشد.
3ـ روح علمي و نقادي: عشق به فرزانگان و انديشه‌هاي آنان قابل ستايش است ولي اگر اين محبت شديد، فكر را در چارچوب خشك پيروي محض به بند كشد، خود مانع بزرگي براي انديشه و رشد آن خواهد بود. اين روش بي‌روح متاسفانه در كتابهاي تاريخي فراوان ديده مي‌شود و متأسفانه حتي حالت خنثي و ساكني به نگاشته‌هاي تارخي ما داده است و شايد عدم اقبال مطلوب و در حد انتظار ما از كتابهاي تاريخي ريشه در چنين روشي داشته باشد. يكي از مزاياي «غاليان» آن است كه نويسند? آن با روحي آزاد و تفكري رهيده از تعصبات و ديدي فراتر از عشق به كلام بزرگان، به‌اين مسأله‌انديشيده و نگاه كرده است، از اين رو هم در تحليل و استنباط مسائل روح علمي حاكم است و هم در بررسي گفته‌ها و ديدگاه ديگران روح نقادانه.
4ـ استفاده از منابع مادر، يكي از ويژگيهاي اين كتاب، بهره‌برداري از منابعي است كه در اين باب از جمله منابع دست اول و يا به تعبيري منابع مادر به شمار مي‌روند، تورقي سطحي به زير‌نويسهاي كتاب و نگاهي به بخش منابع و كتاب نام? اين پژوهش شاهد صادقي است بر اين مدعا.
5ـ جامعيت، در اِِين كتاب هر موضوعي با تمام ابعاد لازم و دخيلش در مسأله بررسي شده است. به بيان ديگر، هر چند اين رساله به تحليل و نقد آموزه‌ها و اعمال غاليان تا سده سوم هجري بسنده كرده است ولي در عين حال در بررسي همين زمان محدود و در عين حال مهم كوشيده است تا هر زوايه‌اي را كه در مبحث مودر نظر دخالت تام و در عين حال مهم كوشيده است تا هر زاويه‌اي را كه در مبحث مورد نظر دخالت تام يا ناقص داشته از نظر دور ندارد. خواننده شايد و در نگاه ابتدايي به فهرست كتاب بپندارد كه نويسنده زياده گويي كرده ولي با مطالعه و دقت بيشتر و در نگاه دوم در خواهد يافت كه آن زياده‌ها، ابعاد گوناگون و زواياي متفاوت موضوع مورد نظر بوده كه در فهم مسأله و تحليل و نقد آن دخالت داشته است.
د) كاستيهاي كتاب، اين پژوهش هر چند داراي ويژگيهاي خاص و قابل ستايش است اما به اعتقاد راقم سطور از كمبود‌هايي رنج مي‌برد:
1ـ ريشه‌هاي غلو بيشتر در علل بيروني از مذهب تشيع جستجو شده است و علل داخلي كه هم اكنون نيز خواسته يا ناخواسته، آگاهانه يا ناآگاهانه در آن گرفتاريم مغفول مانده است.
2ـ به پي‌آمدها و لوازم غلو كه براي خوانندگان سودمند بوده مي‌توانند از آن به عنوان يك تجرب? تلخ از تاريخ و وقايع آن بهره‌مند شوند، بصورت كامل، مستقل و شفاف در فصل كليات اشاره نشده است هر چند بصورت پراكنده و ناقص از آن بحث شده است.
3ـ به راه مبارزه با اين پديده انحرافي از ديدگاه‌ايات، روايات و سير? اهل بيت عليهم السلام بصورت مستقل و كامل علاوه بر آنچه كه در مقاطعي از كتاب آمده پرداخته نشده است.
4ـ به دليل گستردگي مطالب كه طبيعي مي‌نمايد مناسب بود كه در پايان هر فصل چكيده‌اي از مباحث ارائه مي‌گشت، خصوصاً ماحصل آنچه كه با فصل بعد پيوند كليدي مي‌يابد.
5ـ هر چند هدف محقق اين اثر، تحليل فرقه‌هاي گوناگون غاليان تا سده سوم هجري و چگونگي ارتباط آن با آموزه‌هاي تشيع است و به دليل گستردگي مباحث نمي‌توان آراء و افكار ديگران را به بررسي گذاشت ولي در عين حال به دليل آنكه توجه به نظريات گوناگون پيرامون يك موضوع همواره در داوري نسبت به آن كمال مِِي‌بخشد ـ زِِيرا چه بسا بتوان از آراء مختلف در باب مطلبي خاص، فهم جديدي را از آن پي‌ريخت و به جهان علم عرضه نمود ـ بايد به عنوان يك اصل در تحقيقات عميقي چون «غاليان» مد نظر باشد.
در پايان خاطر نشان مي‌سازم كه مطالب پيش‌گفته اولاً بخشي از مزايا و كاستيهاي اين كتاب پر ارج بود و ثانياً به معني تأييد تمامي تفاسير و بحثهاي آن نمي‌باشد. در هر صورت مي‌توان گفت «غاليان» احياء كننده روشي است كه بزرگان سلف در رشت? تاريخ اسلام داشته و در اين رهگذر به حقايق فراواني دست يافته‌اند.