امـّت اسـلامـى بـايـد در بـرابـر تـرفندهاى تبليغاتى دشمنان ، هشيار باشند و چشم و گوش بـسـته تسليم بوقهاى استعمارى نشوند و در زمينه اخبار و اطلاعات ، به منابع خودى و موثّق تـكـيـه كـنند و بيشتر به دولت اسلامى اعتماد داشته باشند. آنها بايد با دولت از صميم مسؤ ولان بـرسـانـنـد تـا آنـان بـا تـخـصـص و اطـلاعـات كـافـى ـ كـه در اخـتـيـار دارنـد ـ تحليل و موضع صحيح را اتّخاذ كنند. رهنمود قرآن در اين باره چنين است :
( ... وَلَوْرُدُّوهُ اِلَى الرَّسـُولِوَاِلى اُولىِالْاَمـْرِ مـِنـْهـُمـْلَعـَلِمـَهُ الَّذيـنَ يـَسـْتـَنـْبـِطـُونـَهـُ مِنْهُمْ...) (314)
اگـر [مـردم ، خـبـر آرامـبـخـش يـا وحـشـتـنـاك را] بـه پيامبر و پيشوايان خود ارجاع دهند، آنان كه اهل تشخيص هستند، آن را ريشه يابى خواهند كرد.
مـسـؤ ولان سـيـاسـى نـظـام نـيـز مـوظـّفـنـد اخبار و شايعات را بطور پيگير و جدّى ، تجزيه و تحليل كنند و آنچه را مناسب مى دانند، با مردم در ميان بگذارند و افكار عمومى را از اضطراب و تشويش مصون بدارند، همچنين منابع دروغ پراكنى و شايعه سازى و ترفندها و شگردهاى نو و كـهـنـه آنـان را افـشـا كـنـنـد، چـنـان كـه بايد با شايعه سازان و شايعه پراكنان داخلى نيز برخورد كنند و آنان را از اين عمل نابخردانه باز دارند، قرآن مجيد مى فرمايد:
( لَئِنْ لَمْ يـَنـْتـَهـِالْمـُنـافِقُونَ وَالَّذينَ فى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمَرْجِفُونَ فِى الْمَدينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ...) (315)
اگـر مـنـافـقان و بيماردلان و آنها كه اخبار دروغ و شايعات بى اساس در مدينه پخش مى كنند، دست از كار خود برندارند، تو را بر ضدّ آنان مى شورانيم .
( نفاق ) از ( نَفَقَ) مشتق شده كه به معناى نقب و راه زيرزمينى است و به همين مناسبت به لانه موش صحرايى ( نافقا) گفته مى شود چون آن را درون زمين حفر مى كند و دو راه ، يكى آشكار و ديـگرى نهان ، براى آن مى سازد و هر گاه دشمن ، از راه آشكار به او حمله كند، از راه نهايى ، فرار مى كند.
( نفاق ) به معناى واردشدن در دين از يك راه و خروج از راه ديگر است و ( منافق ) يعنى دورو و مخفى كننده كفر و آشكار كننده ايمان .(316)
در اصطلاح علم اخلاق نيز نفاق را چنين تعريف كرده اند:
مخالفت آشكار انسان با نهان او در ايمان ، عبادات و معاشرت با مردم (317).
اين مخالفت به ترتيب در عقايد، اعمال و اخلاق رسوخ كرده ، آنها را فاسد مى سازد.
در فـرهنگ اسلامى ، بطور معمول ( نفاق ) به دورويى در عقايد يعنى ادعاى ايمان كردن و كفر خـويـش پـنـهان كردن اطلاق مى شود و بيشتر يا همه آياتى كه سخن از نفاق و منافق گفته اند، هـمـيـن قـسـم را مـدّنـظـر داشـتـه انـد. بـه دورويـى و ظـاهـرسـازى در اعـمـال و عـبـادات ( ريا) گفته مى شود. ( ذو وجهين ) و ( ذو لسانين ) (يعنى شخص دو زبان و دوچـهـره ) به نفاق در اخلاق اطلاق مى گردد. گرچه تفكيك انواع نفاق ، در برخى موارد همچون انـگـيـزه هـا، آثـار و مـانـند آن چندان آسان نيست ، ولى سعى شده در اين درس ، بيشتر قسم سوّم تبيين گردد.
هـدف مـنـافـق ، چـيـزى جـز دنـيـا طلبى ، ثروت اندوزى ، شهوترانى و جاه طلبى نيست و او با تـزويـر و دورويى و به قول معروف ( گندم نمايى و جو فروشى ) در صدد دست يافتن به ايـن اهـداف پـليد است و چون از راه صحيح و مشروع ، قادر به تاءمين آنها نيست و يا به يافته هـاى خـود قـانـع نـمى شود، به ( نفاق ) چنگ مى زند؛ انگيزه هاى اين كار شيطانى ، دو نيروى مذموم و حيوانى زير مى تواند باشد؛ الف ـ اگـر از روى تـرس و بـزدلى و بـه اصـطـلاح ، عـقـده حقارت و خود كم بينى ، دست به دورويـى بـزند، سبب اصلى آن ، تفريط و فروكشى بى حدّ ( قوّه غضب ) است ، چنان كه اگر به خاطر جاه طلبى و زياده روى ، چنين كند، سبب آن ، افراط در اين قوّه است .
ب ـ اگر به انگيزه ثروت اندوزى ، سر كيسه كردن مردم و شهوت پرستى باشد، سبب اصلى آن ، ( قوّه شهوت ) است .(318)
امام على عليه السلام ، انگيزه نفاق را در يك كلام حكيمانه ، چنين بيان مى كند:
( نِفاقُالْمَرْءِ مِنْ ذُلٍّ يَجِدُهُ فى نَفْسِهِ) (319)
منشاء نفاق شخص ، ذلّتى است كه در خويش ، احساس مى كند.
بر اين اساس ، انسان معتدل ، سالم و با شخصيت ، همواره تلاش مى كند تا نيازهاى خويش را از راههاى مشروع و معقول تاءمين كند، بگونه اى كه هويت انسانى خود را حفظ نمايد؛ اگر كسى در وادى نفاق ، گام نهاد، بطور قطع دچار بيماردلى گشته و اسير خوى حيوانى و هواى شيطانى شده است .