الدراسات الاربيه ـ شماره 4 ، زمستان 1339
حسن الامين
از استادان ادبيات عرب در ايران
در يكي از شماره‌هاي مجل سودمند «يغما» چاپ تهران زير عنوان «دو نكته مربوط بشرح حال شيخ بهائي» بقلم آقاي ابراهيم برهان آزاد مطلبي ديده شد كه چون ممكن است از قرائت آن براي خوانندگان آن مقاله در بار زادگاه شيخ بهائي و جمعي ديگر از علماي معروف شيعه اشتباهي رخ دهد، لازم ديديم در بار نكت اول آن كه مربوط به همين موضوع است در اينجا توضيحي اضافه كنيم.
نويسند محترم كلم «جبع» را كه در كتابها زادگاه شيخ بهائي نوشته‌اند مختصر شد «جبل عامل» دانسته، و جُبَعي را بجاي جبل عاملي گرفته اند؛ و آنچه را كه از تذكر نصرآبادي بدين عبارت نقل كرده‌اند «شيخ بهاءالدين محمد خلف مجتهد الزماني شيخ حسين بن عبدالصمد جبيعست كه قريه ايست از قراء جبل عامل ... »، يا گفت مؤلف «لؤلؤ البحرين» را كه بدينگونه آورده‌اند «جُبَعي بجيم و باء نقطه دار که نقطه اي در زير دارد قريه ايست از قراء جبل عامل»، و همچنين آنچه در كتابهاي «امل الآمل» و «روضة البهية» و «مستدرك الوسائل» بهمين مضمونها آمده، و آنچه از «قصص العلماء» در ضمن شرح حال شيخ باين عبارت نوشته‌اند «نسبش بسوي جبع بجيم و باء موحده در تحت و آن قريه ايست از قراي جبل عامل»، و هم آنچه را از كتاب «احوال و اشعار شيخ بهائي» تأليف آقاي سعيد نفيسي استاد محترم دانشگاه تهران آورده‌اند كه «خاندان وي از آغاز درجبل عامل در ناحيت شام و سوريه و قريه اي بنام جُبع يا جباع ميزيسته» همه را ناشي از اشتباه دانسته و گمان كرده‌اند دهي بدين نام وجود ندارد، و جبعي يعني جبل عاملي.
توضيحي كه لازم ديديم در بار اين مطلب اضافه كنيم اين است كه بر خلاف گمان نويسند محترم چنين دهي بنام جُبَع درجبل عامل وجود داشته و هم اكنون هم وجود دارد و شيخ بهائي و چند تن ديگر از علماي شيعه هم از همين ده بوده اند، و آثار بعضي از بناهاي تاريخي آن هنوز در آنجا هست، و امروز هم مانند گذشته دهي است آباد و معروف و چون كوهستاني و هواي آنجا در تابستان بهتر از مناطق ساحلي جبل عامل و صور و صيدا است از اين جهت يكي از دهات ييلاقي اين منطقه بشمار ميرود و هرساله عده اي از مردم شهرهاي ساحلي جنوب لبنان براي گذراندن تابستان بآنجا ميروند. علاوه بر اين ده دو ده ديگر نيز در همين نواحي بهمين نام «جبع» خوانده ميشود، يكي در «شوف» كه منطق ديگري است از مناطق لبنان نزديك جبل عامل، و ديگري هم در فلسطين. و ما براي اينكه در اين موضوع اطلاعات صحيحي در اختيار خوانندگان اين مجله بگذاريم شناساندن آنجا را بر عهد يكي از نويسندگان فاضل لبنان كه خود أهل جبل عامل و آشنا به آن منطقه ميباشند يعني آقاي حسن امين که خوانندگان ما در شماره‌هاي گذشته با آثار قلمي ايشان آشنا شده‌اند گذارديم؛ و اينك ترجم نوشت ايشان در اين موضوع، با عكسي از آن دهكده مستخرج از كارنام شهرداري جبع كه در سال گذشته 1960 منتشر شده است.
«جُبَع» كه آنرا «جباع» با ألف هم ميخوانند امروز بنام «جُبَع الحلاوة» معروف است؛ و اين قيد براي تمييز آن از دو ده ديگر است كه آنها هم بهمين نام خوانده ميشوند، يكي در منطق «شوف» لبنان، و ديگري در فلسطين. اين آخري را هم براي تمييز «جبع بنيامين» ميگويند.
جبع از مشهورترين دهکده‌هاي جبل عامل است. اين ده هم در خود جبل عامل و در بين مردم اين منطقه معروف است و هم در خارج جبل عامل. علت شهرت آن در داخل جبل عامل كثرت چشمه سارهاي آن است. براي درك اهميت اين امر بايد درنظر بياوريم كه در كوهستان جبل عامل بندرت چشمه و قنات ديده ميشود. مردم اين سامان عموماً از آب باران استفاده ميكنند؛ بدين ترتيب كه در زمستان آب باران را در جاهائي كه براي اينكار ساخته‌اند جمع ميكنند، تا در بهار و تابستان و پائيز بكار برند؛ ولي جبع يكي از چند دهكده معدودي است كه چشمه‌هاي متعدد دارد، بطوريكه خود اهل جبل عامل در شمار اين چشمه ها مبالغه كرده و ميگويند كه شمار چشمه‌هاي آنجا مطابق شمار روزهاي سال است؛ يكي ديگر از علل شهرت آن اين است كه اين دهكده در مرتفعات جبل عامل قرار گرفته و مشرف بر كوهها و تپه‌هاي متعددي است كه تا كناره‌هاي دريا كشيده ميشود، و ديگر آنكه جبع دهكده اي است پر درخت و پر ثمر.
اما شهرت اين دهكده را در خارج از جبل عامل علت آنست كه بسياري از علماي اسلامي از اينجا برخاسته اند، و از اين لحاظ كمتر شهري بپاي آن ميرسد. روزگاري بود كه همين ده جبع و دو ده ديگر از همين منطقه بنامهاي «مَشْغَرَه» و «جِزّين» مجمع علما و طلاب جبل عامل بود. شيخ علي سبيتي مؤرخ عاملي در اين باره گويد: «اقليم التفاح در شمال جبل عامل قرار گرفته، و بزرگترين ده آن «جبع» است كه شهر علما و زهاد و ابدال است».
در حكومت «اقطاعي» جُبع مركز حكام «مَنكَري» بود كه در آنجا ديوانخانه اي بر پا كرده بودند كه هنوز هم تا امروز آثار آن برجا است. در جوار اين ديوانخانه كه بنام «سراي» خوانده ميشد مسجد بزرگي هم ساخته بودند كه به «جامع السراي» معروف گرديد، و پس از آنها ويران شد، و امروز جز ديوارها اثري از آن باقي نيست.
در اين دهكده مسجد بزرگي هم بوده كه آنرا شهيد دوم شيخ زين الدين بدست خود ساخته و سپس ويران شده، ولي ديوارهايش هنوز برجا است، و محل خان شهيد و همچنين مُوِستاني هم كه در آن منزل داشته تا امروز معروف است. در عصر اخير جُبَع مسكن عالم بزرگ شيخ عبدالله نعمت بود ه كه در روزگار خود رياست شيعه را در اين منطقه داشته؛ آرامگاه او در باغي است كه خود او ايجاد كرده بود ه و بنام «كساره» خوانده ميشده است. شيخ عبدالله زني ايران از شهر رشت داشت، و چندي پيش دائيهاي فرزندش كه از ايران به لبنان آمده بودند آرامگاه او را هم در جبع بازديد كردند، و از اينكه قبري شايست او ساخته نشده دلتنگ شدند.
قبر دو عالم بزرگوار ديگر يكي شيخ حسن صاحب «معالم» و ديگري سيد محمد صاحب «مدارك»، و همچنين قبر بعضي از علماي ديگر شيعه مانند شيخ ظهيري و غيره نيز در اين دهكده است.
از علمائي كه از اين دهكده برخاسته‌اند نويسنده نام 31 تن از آنها را گرد آورده است كه بيشتر آنها از معروفان و از كساني هستند كه داراي تأليفات بسيار ميباشند، و از آنجمله اين چند نفر از علماي نامي اين منطقه را در اينجا ذكرميكنم:
1- شيخ زين الدين معروف بشهيد دوم كه از كثرت شهرت احتياج بمعرفي ندارد.
2و 3- پدرش شيخ علي و پسرش شيخ حسن صاحب معالم.
4- سيد محمد صاحب مدارك، و پس از اينها اولاد شيهد دوم ميباشند كه به «سلسل ذهبيه» يعني زنجير طلائي معروف شده اند.
5- فيلسوف و عالم رياضي و فقيه معروف شيخ بهائي شيخ الاسلام اصفهان كه در آستان رضوي مدفون است.
6- پدر او شيخ حسين عبدالصمد كه شيخ الاسلام عراق بوده است.
7- سيد حسين فرزند سيد محمد صاحب مدارك كه در آستان قدس شيخ الاسلام بوده و در صحن شرقي آستانه تدريس ميكرده است.
8- سيد حيدر فرزند سيد نورالدين موسوي ساكن اصفهان.
و علاوه بر اين اشخاص شاعر معروف شيخ محمد فرزند محمود مشغري كه از شعراي بارز عصر خود شمرده ميشده نيز از جبع برخاسته است. و همچنين است خانواد حُرّ عاملي كه خاندان علم بودند و چند تن عالم و اديب معروف از آنها برخاسته، مانند شيخ حر عاملي ساكن مشهد رضوي كه در همانجا هم دفن شده و در بار آن گفتار مخصوصي در همين مجله نوشتيم.
اين بود مختصري در بار دهكد جُبَع و سابق تاريخي آن.
بيروت حسن الامين
. سال سيزدهم شمار سوم, خرداد 1339, ص 143. . منكريها از خانواده هاي معروف جبل عامل هستند كه در قرن نوزدهم حكومت قسمتي از جبل عامل را بر عهده داشتند. . در شمار دوم و سوم سال اول.