رمز پيشرفت وترقّي شگفت‌آور مسلمانان چه بود؟ نهرو دراين‌باره‌مي‌گويد:
سرگذشت عرب‌ها و داستان اين‌كه چگونه به سرعت در آسيا و اروپا وآفريقاتوسعه يافتند و فرهنگ وتمدّن عالي و بزرگي به وجود آوردند، يكي‌از شگفتي‌هاي تاريخ بشري است. نيرو و فكر تازه‌يي كه عرب‌ها را بيدارساخت و ايشان را از اعتماد به نفس و قدرت سرشار ساخت، اسلام بود. هرچند ابعاد تمدّن مسلمانان و تأثير آن در ساير ملّت‌ها گسترده است وپرداختن به همه‌ي زواياي آن در اين مختصر نمي‌گنجد؛ ولي اشاره‌يي كوتاه به‌گوشه‌يي از آن عظمت ضروري مي‌نمايد.
در بخش رياضيات، خوارزمي در ميان دانشمندان دربار مأمون‌درخشان‌ترين چهره بود و كتاب‌هاي بسيار در علوم و جغرافيا و نجوم تدوين‌كرد. آثار او سيصد سال بعد به وسيله «آتل هارت» انگليسي به لاتين ترجمه شدو در اختيار دانشمندان اروپا قرار گرفت. دو اثر او در رياضيات، كه نامش راجاودانه ساخت، عبارت است از: «جبر و مقابله» و «فن محاسبه». مترجمي كه«جبر و مقابله» را به لاتين برگرداند، همان نام عربي را براي كتاب برگزيد واوّلين كلمه‌ي عنوان كتاب (الجبر) براي هميشه در رياضيات ماندگار شد.
«فن محاسبه»، كه راه استفاده از اعداد هندي را مي‌آموخت، در قرن‌دوازدهم به لاتين برگردانده شد. ترجمه‌ي اين كتاب با اين جمله آغاز مي‌شود:
چنين گفت الگوريتمي «خوارزمي» بگذار خدا را شكر گوييم... .
طرفداران خوارزمي، در مبارزه‌يي طولاني در اسپانيا، آلمان، انگلستان وفرانسه با طرفداران نوع ديگر محاسبه (آباكسيت‌ها) مقابله كرده، آن‌ها را كنارزدند و محاسبه‌ي عددي و ترتيب آن‌ها بر اساس يكان، دهگان و... را جاودان‌ساختند. اين گروه در تاريخ دانش «الگوريتميكر» شهرت دارند. جالب‌اين‌جاست كه اشاره كنيم ريشه‌ي تاريخي كلمه‌ي «لگاريتم» نيز به خوارزمي‌باز مي‌گردد.همچنين مي‌توان به خيام نيشابوري اشاره كرد. او نخستين كسي‌است كه به تحقيق منظّم علمي در معادلات درجه يك و دو و سه پرداخت‌واين معادلات را به شكلي تحسين برانگيز طبقه‌بندي كرد. او همچنين به حل‌ّمعادلات درجه سه و چهار، از طريق قطع مخروط، دست يافت. اين ازبالاترين مراتبي است كه رياضي‌دانان در حل معادلات به آن رسيده‌اند.
از رياضي دانان مسلمان ديگري چون ابوريحان بيروني (362ـ440ه.ق)، بوزجاني (وفات 388 ه.ق.) و شيخ بهايي (وفات 1030ه.ق)آثاري گرانبها در هندسه و مثلثات به‌جاي مانده است.
يكي ديگر از دانش‌هايي كه غربيان درآن بسيار پيش رفته‌اند، پزشكي‌است. در اسلام، علاوه بر سفارش‌هاي فراوان به رعايت بهداشت، به دانش‌پزشكي توجّه بسيار شده و علم ابدان در كنار علم اديان قرار گرفته است. اين‌امر سبب شد تا دانشمندان اسلامي در اين راه گام‌هاي مؤثّري بردارند و آثارگرانبهايي از خود به يادگار گذارند؛ آثاري كه تا قرن‌ها مورد استفاده‌ي‌اروپاييان بود.