«اى پيامبر بگو، آيا مىخواهيد به شما خبر دهم آنانى را كه زيانكارترين انسانها در مقام عمل هستند؟ آنان كسانى هستند كه سعى آنها در حيات دنيوى محو و نابود مىگردد و خود چنين گمان مىكنند كه روش خوبى را اتخاذ نمودهاند».
لازم است ارباب نظر و اهل اشارت در آيههاى 82 و 83 سوره «ص» كه خداى متعال در آنها به آنچه شيطان گفته است اشاره مىكند، به دقت و تدبر كاملا عميق بپردازند. در اين آيههاى مىفرمايد: «قال فبعزتك لاغوينهم اجمعين - الا عبادك منهم المخلصين» يعنى «شيطان در مقام گفت و گو به خدا متعال گفت، حال كه به من مهلت دادى، قسم به عزت تو كه همه را اغواء خواهم كرد، مگر آن بندگانت را كه براى تو خالص گشتهاند». لازم است دقت كنيم كه چه سرى در اين معنى هست كه شيطان به عزت خدا قسم ياد مىكند و مىگويد: «فبعزتك لا غوينهم اجمعين»؟ و چه سرى در استثناء بعدى هست كه مىگويد: «الاعبادك منهم المخلصين»؟.
به نظر مىآيد اين قسم بدين معنى باشد كه شيطان سعى خواهد كرد تا اكثر انسانها را از طرق مختلف به انحرافاتى بكشد كه با ساحت عزت و عظمت و قدس خداى متعال ناسازگار بوده و آنها را از راه يافتن به جوار او باز مىدارد، مگر اينكه از آنها پاك گردند، چه در حيات دنيوى با توبه و بازگشت و چه در عوالم بعد از مرگ با گرفتاريها و فشارها و عذابهاى تظهير كننده، آن هم براى بعضيها با شرايط مخصوص. به نظر مىآيد استثناء مخلصين بدين لحاظ باشد كه آنان از هر نقيصه و عيبى كه با ساحت قدس و با ساحت عز و عظمت خداى متعال ناسازگار است مبرا گشته و حتى از نام و نشان «خود» و «خودى» نيز پاك شده و از وجود عاريتى خود منسلخ و كاملا متناسب آن جوار پاك گرديده، و اصولا وجود حقانى يافته و فانى فى وجه الله گشتهاند.
(دفتر اول مثنوى)
با تابش نور يقظه، قلب سالك در برابر عظمت حق و عز قدس او از حالت خاصى برخودار مىگردد. جانب حضرت حق را بسيار بزرگ و برتر، و ساحت او را بسيار بالا و بالاتر مىبيند. گناه و جرم را بسيار خطرناك، و طاعات و عبادات و مجاهدتهاى خود را بسيار ناقص و آميخته و ناچيز و نامتناسب با عظمت و جلال او مىيابد. در عين مجاهدت به اندازه خويش، از افراط در قصور و تقصير خود شرمسار بوده و براى خود نقطه روشنى در مقام عبوديت نمىيابد. از آينده خود واز روز مواجهه با پروردگارش خائف و نگران و مضطرب مىباشد هميشه خود را مجرم ومقصر و شرمنده مىبيند. اين حالات وجود او را فرا مىگيرد. در يقظه ابتدايى به تناسب آن، و در منازل بعدى سلوك و در مدارج عاليه نيز در مرتبه بالاتر و شديدتر و كاملترى از اين حالات برخودار مىگردد. و اين بجاى خود رحمتى است از حق.
در اين زمينه به اشارتهايى از قرآن و بيانى از نهج البلاغه اشاره مىكنيم.
در آيات 57 تا 61 سوره مؤمنون مىفرمايد: «ان الذين هم من خشية ربهم مشفقون، و الذينهم بآيات ربهم يؤمنون، و الذينهم بر بهم لا يشركون، و الذين يؤتون ما آتوا و قلوبهم وجلة أنهم ربهم راجعون، أولئك يسارعون فى الخيرات و هم لها سابقون»يعنى «آنان كه خشيت از حق در وجودشان غلبه نموده و هميشه در حال