عقل گرایی در تفاسیر قرن چهاردهم

... و اينك ما در چنين محيطى زندگى مى كنيم، محيطى كه در آن انواع شبهات، انحرافات، مفاسد اخلاقى، هرج و مرج هاى طبقاتى و تشكيلاتى، فاصله بين روحانيت و ساير طبقات و هزاران بدبختى ديگر وجود دارد. چه بايد كرد؟

آيا نبايد همه با هم در فكر علاج باشيم؟

آيا وقت آن نرسيده كه هركس به اندازه استعداد خود قدم اصلاحى بردارد؟

آيا نبايد يك دستگاه تبليغاتى قوى، كه براساس قانون مقدس آسمانى كار خود را شروع كند، به وجود آيد؟(110)

در مقدّمه سيماى اسلام، نشريه دارالتبليغ اسلامى قم آمده است:

ترديدى نيست كه اسلام، آن گونه كه هست و واقعيت دارد، درست شناخته نشده و جامعه هاى اسلامى قرن ها است كه از قوانين و حقوق اسلامى در فاصله اى غم انگيز و سرسام آور قرار گرفته اند ...(111)

اين سخن كه گفته شود:

اسلامى كه هست اسلام واقعى نيست، از اين حكايت دارد كه اين برداشت و تفسير از اسلام را قبول نداشته، تجديد نظر و بازنگرى در آن را لازم مى دانيم.

اين نشريه سپس به تبيين هدف اين مؤسسه مى پردازد كه هدفش اين بود كه چهره واقعى اسلام به وسيله مبلغين آزموده و ورزيده، از طريق بيان و قلم به مسلمانان، در درجه اول و به همه جهانيان، در درجه بعد نموده شود.(112)

و در ادامه، اقدامات انجام شده را چنين برمى شمارد:

... ولى درعين حال در همين مدت كوتاه توانسته است گام هاى مؤثرى براى تربيت مبلّغ براساس برنامه هايى منظم و حساب شده بردارد و طرز فكر و ديد تازه اى از تعليمات اسلام و وضع دنياى امروز را در برابر ديدگان آنها مجسم سازد و با آميختن درس اصليِ حوزه هاى علمى با ساير علوم اسلامى ... و قسمتى از علوم طبيعى و رياضيات و تعليم و تمرين فن خطابه و نويسندگى، آنها را مجهزتر سازد و با تعليم چند زبان خارجى به آنها امكان دهد كه درآينده بتوانند صداى اسلام را به مناطق وسيع ترى از جهان اسلام برساند.(113)

برخى از كتاب هاى شخصيت هايى چون شهيد مطهرى و استاد محمدتقى جعفرى، حاصل چنين گردهمايى ها و نشست هايى است. هفت گفتار اول از كتاب ده گفتار آن شهيد عالى مقام، درواقع سخنرانى هايى بوده است كه در فاصله دو سال در محفلى ماهانه در تهران ايراد شده است.

شهيد مطهرى، خود در اين باره چنين توضيح مى دهند:

اين محفل ماهانه كه به نام انجمن ماهانه دينى معروف شد، دو سال و نيم ادامه يافت و سى سخنرانى به وسيله افراد مختلف در آن ايراد شد ... و آخر كار به صورت سه جلد كتاب به نام گفتار ماه در اختيار عموم قرار گرفت.

اين جلسات هر چند نتوانست به حيات خود ادامه دهد، اما منشأ خيرات و بركات معنويِ فراوانى شد و موجب يك سلسله اصلاحات و جنبش هايى در سطحى وسيع تر و گسترده تر در كار مسائل تبليغى و ارشاديِ اسلامى گرديد.(114)

انجمن هاى اسلاميِ مهندسان، پزشكان و دانشجويان دانشكده نفت از ديگر مراكز فعال در اين زمينه به شمار مى آمدند. كتاب طبيعت و ماوراء طبيعت يا فيزيك و متافيزيك، نوشته محمدتقى جعفرى، همچنين كتاب منابع فقه ايشان، و مباحث ربا و بانك شهيد مطهرى، نخست در اين محافل به صورت سخنرانى مطرح شده اند.

گاهى نيز اين كوشش ها به صورت فردى يا در همكارى با جمعى كوچك، انجام مى شده است. كتاب خداشناسى دستاورد همكارى و تلاش جمعيِ سيد رضا برقعى، محمد جواد باهنر و على غفورى است.

در مقدمه آن آمده است:

گرايشى نو و اميد بخش به بازشناخت اسلام به وجود آمده است، گرچه در قشرى محدود اما با شور و شوقى فراوان ....

سپس ادامه مى دهد:

براى پاسخ گويى به اين نياز جديد بحث هايى روشن و مستند و متناسب با پيشرفت فكر و علم روز در زمينه اسلام لازم است تا خوراكى مناسب براى اين هاضمه هاى پرجوش و تاب باشد ... اين دفتر، در آغاز چنين تلاشى است ....

1. از موارد مشابه، اگرچه نمى توان آن را به مستشرقين منسوب دانست، كتاب قديس يوحنا در قرن 8 ميلادى است كه در شمار اولين نگاشته ها در اين باره است. در قرون بعد مى توان از كتاب قرآن كتاب قانون تركان متعلّق به قرن 16 ميلادى نام برد. ر.ك: عبدالهادى حائرى، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران، ص‏489. كتاب آيات شيطانى، نوشته اى ديگر از اين نوع است كه با برنامه ريزيِ دشمنان اسلام براى تخريب شخصيت هاى اسلامى تدوين شده است.

2. وحيد اختر، سرسيد احمدخان و انديشه دينى، ص‏64.

3. محمدرضا حكيمى، بيدارگران اقاليم قبله، ص‏87 84.

4. محمد البهى، الفكرالاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏213 و 214.

5. على اصغر حلبى، تاريخ نهضت هاى دينى سياسى معاصر ، ص‏148.

6. محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏278 270.

7. فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏752 743.

8. رسول جعفريان، مرورى بر زمينه هاى فكرى التقاط جديد در ايران، ص‏43.

9. عمربن ابراهيم رضوانه، آراء المستشرقين حول القرآن الكريم وتفسيره، ص‏404 372.

10. محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏232 225.

11. عمربن ابراهيم رضوانه، آراء المستشرقين حول القرآن الكريم وتفسيره، ص‏361 239.

12. مصطفى خالدى و عمر فرّوخ، التبشير والاستعمار فى البلاد العربية، ص‏40.

13. مصطفى خالدى و عمر فرّوخ، التبشير والاستعمار فى البلاد العربية، ص‏40.

14. محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏241.

15. همان، ص‏236.

16. عمربن ابراهيم رضوانه، آراء المستشرقين حول القرآن الكريم وتفسيره، ص‏428 407.

17. محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسيرالقرآن فى مصر، ص‏544 ،543 ،568 541؛ فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏471 465؛ عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏304 301؛ صلاح عبدالفتاح الخالدى، فى ظلال القرآن دراسة وتقديم، ج‏2

المنهج الحركى فى ظلال القرآن، ص‏373 - 385؛ محمد حسين طباطبائى، الميزان فى تفسير القرآن، ترجمه ناصر مكارم شيرازى، ج‏1، ص‏90 72.

18. محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏213 و 214.

19. فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏240 222.

20. همان، ص‏225. براى نمونه، ر.ك: صلاح عبدالفتاح الخالدى، پيشين، ص‏266 263؛ فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏237 226؛ محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسيرالقرآن فى مصر، ص‏266 263.

21. صلاح عبدالفتاح الخالدى، فى ظلال القرآن دراسةوتقويم، ج‏2 المنهج الحركى فى ظلال القرآن( ص‏122.

22. محمد ابراهيم شريف، پيشين، ص‏262 و 263؛ سيد قطب، فى ظلال القرآن؛ محمد رشيد رضا، تفسيرالمنار؛ التفسير للقرآن الحكيم، ج‏1، ص‏46؛ ج‏4، ص‏2136 و 2130.

23. در اين كه سخنان صحابه در مقام تفسير قرآن، از آن جهت كه معاصر زمان وحى بوده اند، مى تواند در تبيين مراد كلام الهى رهگشا باشد، ترديدى نيست. هم چنان كه سخن ايشان به عنوان راوى حديث نيز داراى ارزش است. اما اين باور كه سخنان ايشان هم چون سخن معصوم للَّه داراى اعتبار و حجيّت مستقل باشد، به اهل سنّت اختصاص داد.

24. محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏214.

25. عمربن ابراهيم رضوانه، آراء المستشرقين حول القرآن الكريم وتفسيره، ص‏80.

26. همان، ص‏720 702. درباره تفسير مأثور، به ويژه صفحه 70 به بعد، با عنوان وضع و اسرائيليات اين تعبير را فاقد ارزش و غيرقابل اعتماد ساخته است.

27. همان، ص‏81.

28. همان، ص‏820 و 821.

29. فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏723 ،322 ،321 ،752 316.

30. براى آشنايى با روش قدما در برخورد با اسرائيليات، ر.ك:همان، ص‏316 313.

31. همان، ص‏321 317. صلاح عبدالفتاح الخالدى، فى ظلال القرآن دراسة وتقويم، ج‏2 المنهج الحركى فى ظلال القرآن(، ص‏410 408؛ على الاوسى، روش علامه طباطبائى در تفسير الميزان، ص‏245 239؛ محمد رشيد رضا، تفسير المنار، التفسير للقرآن الحكيم، ج‏1، ص‏279؛ ج‏8، ص 355 257 . اين احتياط آن قدر شديد است كه حتى در مواردى كه دقيقاً هم مشخص نيست، رواياتى را شبيه اسرائيليات خوانده، نقد مى نمايد. ر.ك: سيد قطب، فى ظلال القرآن، ج‏3، ص‏1397؛ و نيز محمدحسين طباطبائى، الميزان فى تفسيرالقرآن، ج‏35، ص‏24.

32. سيد قطب، فى ظلال القرآن، ج‏1، ص‏533. براى اطلاع بيش تر ر.ك: صلاح عبدالفتاح الخالدى، فى ظلال القرآن دراسة وتقويم، ج‏3 فى ظلال القرآن فى الميزان، ص‏352 346.

33. فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏339 ،336 و344.

34. عمربن ابراهيم رضوانه، آراء المستشرقين حول القرآن الكريم وتفسيره، ص‏86، مصطفى خالدى و عمر فرّوخ، التبشير والاستعمار فى البلاد العربية، ص‏41.

35. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏243 ،236 ،235 و 249.

36. محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصِلَتُهُ بالاستعمار الغربى، ص‏218.

37. صلاح عبدالفتاح الخالدى، فى ظلال القرآن دراسة وتقويم، ج‏2 المنهج الحركى فى ظلال القرآن، ص‏180.

38. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏146؛ محمدجواد صاحبى، انديشه اصلاحى در نهضت هاى اسلامى، ص‏150.

39. سيد قطب، فى ظلال القرآن، ج‏7، ص‏1451 431.

40. على اصغر حلبى، تاريخ نهضت هاى دينى سياسى معاصر، ص‏149.

41. محمد البهى، الفكر الاسلامى فى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏281.

42. صلاح عبدالفتاح الخالدى، فى ظلال القرآن دراسة وتقويم، ج‏3 فى ظلال القرآن فى الميزان، ص‏355.

43. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏236 ،235 و 244.

44. محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏145؛ فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏759 752، عبدالحميد عبدالسلام المحتسب، اتجاهات التفسير فى العصر الحديث، ص‏183.

45. على اصغر حلبى، تاريخ نهضت هاى دينى سياسى معاصر، ص‏50 و 149.

46. فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏683 668.

47. همان، ص‏777 765.

48. مراد، آ. و ديگران، نهضت بيدارگرى در جهان اسلام، ترجمه سيدمحمد مهدى جعفرى، ص‏210؛ وحيد اختر، سرسيد احمدخان و انديشه دينى، ص‏77.

49. مصطفى خالدى و عمر فرّوخ، التبشير والاستعمار فى البلاد العربية، ص‏47.

50. محمدجواد صاحبى، انديشه اصلاحى در نهضت هاى اسلامى، ص‏127.

51. محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏215 و 216.

52. همان، ص‏249.

53. عمربن ابراهيم رضوانه، آراء المستشرقين حول القرآن الكريم و تفسيره، ص‏41 ،34 و 42.

54. مصطفى خالدى و عمر فرّوخ، التبشير والاستعمار فى البلاد العربية، ص‏231 224.

55. عمربن ابراهيم رضوانه، آراء المستشرقين حول القرآن الكريم وتفسيره، ص‏88؛ ابوالحسن على ندوى، ارزيابى تمدن غرب، ص‏284 261.

56. مصطفى خالدى و عمر فرّوخ، التبشير والاستعمار فى البلاد العربية، فصل هاى 4 ،3 ،2 و 9؛ عمربن ابراهيم رضوانه، آراء المستشرقين حول القرآن الكريم وتفسيره، ص‏67 49.

57. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏58.

58. عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏168؛ محمدجواد صاحبى، انديشه اصلاحى در نهضت هاى اسلامى، ص‏220 217.

59. حامد الگار، سلسله پهلوى ونيروهاى مذهبى به روايت تاريخ كمبريج، ص‏294.

60. دارالتبليغ اسلامى، سيماى اسلام، فروردين 1348، ص شانزدهم و هفدهم.

61. عبدالهادى حائرى، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏493 481.

62. همان، ص‏509 و 522؛ حامد الگار، دين و دولت در ايران، ص‏148 144.

63. عبد الهادى حائرى، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب ص‏543.

64. حامد الگار، سلسله پهلوى ونيروهاى مذهبى به روايت تاريخ كمبريج، ص‏216.

65. استاد شريعتى مدافع شريعت در برابر الحاد و طاغوت، يادنامه استاد محمد تقى شريعتى، جعفر پژوم گردآورنده،ص‏91.

66. حميد عنايت، شش گفتار درباره دين و جامعه، ص‏78.

67. رسول جعفريان، مرورى بر زمينه هاى فكرى التقاط جديد در ايران، ص‏31.

68. روح اللّه الخمينى، كشف الاسرار، ص‏4 و 5.

69. مرتضى مطهرى، خدمات متقابل اسلام و ايران، ص‏67.

70. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏242.

71. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏242.

72. همان، ص‏265.

73. همو، اسلام و سوسياليسم در مصر و سه گفتار ديگر، ص‏11 9.

74. همو، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏281؛ رسول جعفريان، ذهنيت غربى در تاريخ معاصر ما، ص‏115.

75. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏274.

76. همان، ص‏332 308.

77. همان، ص‏308 299.

78. محمد مصطفوى كرمانى، دعا عامل پيشرفت يا ركود، ص‏5.

79. مرتضى مطهرى، ( احياء فكر دينى)، ده گفتار، ص‏124.

80. حميد عنايت، اسلام و سوسياليسم درمصر و سه گفتار ديگر، ص‏42.

81. رسول جعفريان، مرورى برزمينه هاى فكرى التقاط جديد در ايران، ص‏100.

82. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏266 و 267.

83. رسول جعفريان، مرورى برزمينه هاى فكرى التقاط جديد در ايران، ص‏75؛ حميد عنايت، شش گفتار درباره دين و جامعه، ص‏72.

84. شهيد مطهرى در نقد اين نگرش مى گويند: بدون شك برنامه مبارزه با طواغيت جزء برنامه قرآن است. و بدون شك اسلام يك دين انقلابى است، ولى آيا همه اين مسائلى كه در قرآن مطرح شده، در اين جهت و براى اين منظور است و قرآن برنامه ديگرى جز اين برنامه ندارد؟ مرتضى مطهرى، علل گرايش به ماديگرى مجموعه آثار، شماره 1، ص‏462.

85. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏268.

86. همان، ص‏271 و 272؛ رسول جعفريان، مرورى بر زمينه هاى فكريِ التقاط جديد در ايران، ص‏72.

87. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏274.

88. حميد عنايت، اسلام و سوسياليسم در مصر و سه گفتار ديگر، ص‏50؛ و همو، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏264 261.

89. براى توضيحات بيش تر درباره اين كتاب، ر.ك: همو، اسلام و سوسياليسم در مصر و سه گفتار ديگر، ص‏44 36.

90. عبدالمجيد عبدالسلام المحتسب، اتجاهات التفسير فى العصر الحديث، ص‏243 226.

91. براى اطلاع بيش تر، ر.ك: حميد عنايت، اسلام و سوسياليسم در مصر و سه گفتار ديگر، ص‏47؛ و نيز محمدباقر نجفى، دين نامه هاى ايران، كتاب شناسى موضوعى كتاب هاى دينيِ ايران، ص‏249 244.

92. فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏402 400؛ محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث، وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏149؛ عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏255؛ محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسيرالقرآن فى مصر، ص‏414 و 415.

93. محمدحسين طباطبائى، اصول فلسفه و روش رئاليسم، با مقدمه و پاورقى مرتضى مطهرى، ج‏1، ص ط و ج.

94. وحيد اختر، سرسيد احمدخان و انديشه دينى، ص‏62؛ محمدعلى جاودان، شرح مبسوط منظومه و فلسفه تطبيقى، آينه پژوهش، دوره چهارم، شماره 19، خرداد و تير 72، ص‏366 22.

95. ابوالحسن على ندوى، ارزيابى تمدن غرب، ص‏123.

96. حميد عنايت، شش گفتار درباره دين و جامعه، ص‏18؛ محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏427.

97. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏294.

98. رسول جعفريان، ذهنيت غربى در تاريخ معاصر ما، ص‏115 و 146.

99. محمدحسين طباطبائى، اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج‏1، ص كح.

100. همان، ج‏1، ص لا.

101. محمدحسين طباطبائى، مهر تابان، يادنامه و مصاحبات تلميذ و علامه عالم ربانى، گردآورنده، سيد محمدحسين حسينى طهرانى، ص‏39 و 40؛ محمدحسين طباطبائى، اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج‏1، ص يو؛ محمدحسين طباطبائى، اصول فلسفه وروش رئاليسم، به كوشش سيد هادى خسروشاهى، ص هفت و يازده.

102. مهدى بازرگان، مطهرات در اسلام، ص‏56.

103. رضا پاك نژاد، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، ج‏1، ص‏32.

104. محمدعلى تقوى، اصلاح فكر دينى در انديشه متفكران معاصر ايران، پايان نامه دوره كارشناسى ارشد حقوق و علوم سياسى، ص‏15.

105. محمدمهدى ركنى، چراغى كه در كانون درخشيد ، يادنامه استاد محمدتقى شريعتى، گردآورنده جعفر پژوم ، ص‏43 41.

106. همان، ص‏47.

107. همان، ص‏105.

108. مهدى بازرگان، سير انديشه دينى معاصر، كيان، شماره 11، ص‏12 2، فروردين و ارديبهشت 72، ص‏7؛ استاد شريعتى مدافع شريعت در برابر الحاد و طاغوت، كيهان فرهنگى، شماره 11 سال اوّل مصاحبه با استاد محمد تقى شريعتى ص‏16 به بعد.

109. محمد مصطفوى كرمانى، دعا عامل پيشرفت يا ركود، ص‏3 و 4.

110. مكتب تشيع، سال اول، ارديبهشت 1338 مقدمه.

111. دارالتبليغ اسلامى، سيماى اسلام، سال 1348، ص ده.

112. همان، ص هفده.

113. همان، ص هفده.

114. مرتضى مطهرى، ده گفتار، مقدمه، ص‏3 و 4.