روان خود آگاه را نيز نفى نكرد بلكه به يك سلسله قوانين ديگر در روان ناخود آگاه دست يافت كه حاكم بر قوانين روان خود آگاه است .

راه شناخت

در اينجا مساله مهم اينست كه الهى از چه راهى و به چه طريقى به جهانى ماوراء جهان محسوس , كه نسبت آن به جهان محسوس نسبت روان نا آگاه به روان آگاه است , بلكه بالاتر , نسبت (( شى ء )) به (( فيى )) يعنى نسبت شخص به سايه , و عاكس با عكس , و شعاع با منبع نور است شناخت پيدا ميكند ؟ آيا راهى از معرفت بدان سوداريم ؟ درست است كه فرضا راهى به شناخت آن نداشته باشيم , بايد از اين جهت به (( لاادريگرى )) بپيونديم نه مكتب مادى كه مكتب نفى و جزم است , ولى به هر حال آنچه دشوار است پيدا كردن راهى است به شناخت جهان ماوراء , و شناخت قوانينى علاوه بر قوانينى كه از ماده و در ماده است ؟

راههاى شناخت جهان ديگر متعدد است و ما در اين مقاله نمى توانيم به توضيح و تفصيل همه آنها بپردازيم ( 1 ) . يكى از آن راهها راهى است كه مستقيما از طبيعت عبور ميكند , راهى است كه در آن راه , طبيعت (( آيينه )) و (( آيت )) و (( نشانه )) ماوراء طبيعت قرار گرفته است , در اين طريقه ثابت ميشود كه طبيعت ماهيت (( ازاوئى )) و (( به سوى اوئى )) دارد .

اينگونه از شناخت ماوراء طبيعت , كه شناخت از راه آثار و علائم است از نظر ماهيت عين همان راهى است كه بسيارى از امور اين جهانرا نيز از آنراه مى شناسيم , يعنى شناخت ما از پاره اى از اشياء شناخت مستقيم

1 - در جلد پنجم اصول فلسفه و روش رئاليسم آن راهها ذكر شده است , در رساله اى كه بنام شناخت در قرآن , در نظر است منتشر شود , اين مساله با بيانى ديگر توضيح داده ميشود .