و با اين بيان روشن مى‏شود كه بهترين افراد انسان- اگر در بين انسانها افرادى باشند
كه از هر جهت برترى داشته باشند- غايت و غرض اصلى از خلقت آسمانها و زمينند، و لفظ آيه نيز خالى از اشاره و دلالت بر اين معنا نيست، براى اينكه حمله" أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا" مى‏فهماند كه مقصود اصلى مشخص كردن كسى است كه بهتر از ديگران عمل مى‏كند چه اينكه آن ديگران اصلا عمل خوب نداشته باشند، و يا داشته باشند ولى به پايه آنان نرسند. پس، كسى كه عملش از عمل تمامى افراد بهتر است، چه اينكه تمامى افراد نيكوكار باشند ولى به پايه آن شخص نرسند، و يا اصلا نيكوكار نباشند بلكه بدكار باشند، مشخص كردن آن كس غرض و مقصود از خلقت است، و با اين بيان معناى حديث قدسى كه در آن خداى تعالى در خطاب به پيامبر گرامى‏اش فرموده:" لولاك لما خلقت الافلاك «1»- اگر تو در نظر نبودى من افلاك را نمى‏آفريدم" روشن مى‏شود، براى اينكه آن جناب از تمامى افراد بشر افضل است.

استنتاج وجود ملائكه قبل از خلقت آسمانها و زمين
...

استنتاج وجود ملائكه قبل از خلقت آسمانها و زمين، از جمله:" وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ" و بررسى و رد اساس و مبناى اين نظر ‏

و در مجمع البيان آمده كه جبائى گفته است:

در اين آيه دلالتى است بر اينكه قبل از خلقت آسمانها و زمين ملائكه بوده‏اند، زيرا آيه صريح است در اينكه قبل از خلقت آسمانها و زمين عرش خدا بر آب بوده و آفريدن عرش بر آب هيچ حسنى ندارد، مگر وقتى كه در آن ميان مكلفى باشد تا از راه عرش و آب استدلال بر وجود صاحب عرش كند.

و على بن عيسى گفته:

سخن جبائى درست نيست، زيرا خبر دادن از اينكه عرش خدا قبل از خلقت آسمانها و زمين بر آب بوده تنها فايده‏اش استدلال مكلفين آن زمان نيست، بلكه ممكن است اين خبر مصلحتى براى مكلفين داشته باشد كه بعد از خلقت آسمانها و زمين خلق شده‏اند (مثل جن و انس)، پس ما مجبور نيستيم وجه جبائى را بپذيريم. سيد مرتضى- قدس سره- نيز همين نظريه را اختيار كرده «2».

مؤلف: اين دو نظريه‏اى كه صاحب مجمع البيان نقل كرده اساسش مذهب معتزله است، كه گفته‏اند: افعال خداى تعالى معلل به اغراض است، و هيچ كار خدا بدون غرض و مصلحت و جهات حسن نيست، هر چند كه اين مصلحت عبارت باشد از اينكه ملائكه را خلق كند و آن گاه به مكلفين، يعنى همان ملائكه خبر دهد كه عرشش بر آب است، و آن مكلفين از اين خبر عبرت بگيرند و به خدا ايمان بياورند، و با ايمان آوردنشان مصلحتى از مصالحشان تامين گردد.

(1) بحار، ج 15، ص 28، قابل ذكر است كه در بحار به جاى" لولاك لما"،" لولاك ما" مى‏باشد.

(2) مجمع البيان، ج 5، ص 144.