" لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ" «1».

و بعضى«2» گفته‏اند:

لام در جمله" لحكم ربك" به معناى" الى- تا" است، مى‏خواهد در عين اينكه با رسول گراميش سخن مى‏گويد، قوم او را تهديد كند به اينكه به زودى خدا بين او و ايشان حكم خواهد كرد، مى‏فرمايد:

تا زمانى كه خدا حكم كند صبر كن.

ولى وجه قبلى با سياق آيات قبلى مناسب‏تر است.

بيان عدم منافات بين آيه:
" لَوْ لا أَنْ تَدارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ ..." با آيه:
" فَلَوْ لا أَنَّهُ كانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ ..."

" لَوْ لا أَنْ تَدارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ" اين آيه شريفه نهى سابق (كه مى‏فرمود چون صاحب حوت مباش) را تعليل مى‏كند، و كلمه" تدارك" به معناى رسيدن و پيوستن به چيزى است، و در اين آيه كلمه نعمت به قبول توبه تفسير شده، و واژه" نبذ" به معناى پرت كردن و دور انداختن است، و كلمه" عراء" به معناى زمين لخت و بدون سقف و يا گياه است، و مذموم از ذم است كه مقابل مدح را معنا مى‏دهد.

و معناى آيه اين است كه:

اگر يونس (ع) نعمت توبه‏اى را از پروردگارش در نمى‏يافت، و مافاتش را جبران نمى‏كرد، در بيابانى بدون سقف و گياه افكنده مى‏شد، در حالى كه به خاطر عملى كه كرده بود مذمت هم مى‏شد.

در اينجا ممكن است بگويى:

اين آيه شريفه با آيه" فَلَوْ لا أَنَّهُ كانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلى‏ يَوْمِ يُبْعَثُونَ" «3» منافات دارد، براى اينكه مقتضاى عمل يونس به حكم اين آيه آن بود كه تا قيامت در شكم ماهى بماند، و به حكم آيه مورد بحث، مقتضاى عملش اين بوده كه جسدش در بيابانى بى‏سقف و گياه، و در حالى كه مذموم هم باشد بيفتد، و اين دو مقتضا با هم جمع نمى‏شوند.

در پاسخ مى‏گوييم دو آيه مذكور هر يك از يك مقتضاى خاصى حكايت مى‏كند، كه هر يك از آن دو اثرى جداگانه دارد، آيه سوره صافات اين معنا را خاطرنشان مى‏سازد كه:

اگر مداومت يونس در تسبيح خداى عز و جل در طول زندگيش و قبل از ابتلايش نبود چنين و چنان مى‏شد، چون كلمه" مسبحين" مداومت در تسبيح را مى‏رساند، و آيه مورد بحث از اين معنا خبر مى‏دهد كه خدا در شكم ماهى او را دريافت و توبه‏اش را قبول كرد، و به همين جهت ماهى او را در بيابان نينداخت.

(1) معبودى به جز تو نيست تو منزهى و من از ستمكارانم. سوره انبياء، آيه 87.

(2) مجمع البيان، ج 10، ص 341.

(3) اگر نبود كه وى از تسبيح كنندگان بود، هر آينه تا روزى كه مردم مبعوث مى‏شوند در شكم ماهى مى‏ماند.

سوره صافات، آيه 144.