مبحث اول: مفهوم غرر - مطالعه تطبیقی غرر در معامله در حقوق اسلام و ایران و کنوانسیون بیع بین المللی نسخه متنی

مبحث اول: مفهوم غرر

گفتار نخست: تعريف لغوى و اصطلاحى غرر

تعريف لغوى

غرر (به فتح اول و دوم) واژه اى است عربى و داراى معانى گوناگون؛ گزيده اى از آن معانى بدين قرار است:

«منتهى الارب»(1) و «تاج العروس»(2) آن را به معناى «خطر» آورده اند. در «اقرب الموارد»(3) به معناى «در معرض هلاك افتادن» آمده است. بيرجندى گويد: آن چه پايان و عاقبتش نامعلوم باشد، آن را غرر نامند. در «مغرب» گفته است كه غرر خطرى باشد كه وجود و عدمش مشكوك است. «اساس اللغة»، «مصباح»، «جمل» و «مجمع البحرين» نيز غرر را به «خطر» تفسير و تعريف كرده اند.

در برخى از فرهنگ هاى لغت فارسى، غرر به معناى «هلاكت»(4)، «خطر» و «فريب خوردن» آمده است.(5)

بعضى قاموس ها غرر را از مصدر «غرارة» به معناى «خديعه» و «غفلت» دانسته اند.(6)

شهيد اول در كتاب «قواعد»، غرر را چنين تعريف كرده است:

غرر در لغت چيزى است كه ظاهرى محبوب و پسنديده و باطنى ناپسند داشته باشد. اين تعريف عدّه اى از واژه شناسان است و از همين قبيل است قول خداوند متعال: «متاع الغرور».(7)

برخى غرر را به معناى «خطر» دانسته اند و خطر به معناى مصدرى؛ يعنى درمعرض هلاكت بودن،(8) و نيز در «صحاح اللّغة» آمده است:

«غِرَّه» به معناى «غفلت» است و «غار»؛ يعنى غافل و «غرر» به معناى خطر است و «تغرير»؛ يعنى شخصى را مغرور كردن. (9)

«قاموس» در تعريف غرر آورده است:

غره، غروراً و غِرّه (به كسر اول)، يعنى او را فريب داد و او را به چيز باطلى دل خوش ساخت. و غَرور (به فتح عين) از اين معناست؛ يعنى هر چيزى كه انسان را فريب دهد، اعم از مال، جاه، شهوت و امثال آن. (10)

در حقوق انگليس غرر تحت عناوين زير آمده است:

risk ; peril ; danger ; jeopardy ; hazard .

و «عَرَّضَ للخطر» به معناى «در معرض خطر قرار گرفتن» تحت اين عناوين بيان شده است:(11)

To endanger , Imparil , jeopardize , risk , expose to danger

البته به نظر مى رسد كه غرر در حقوق اسلامى با توجّه به منشأ و موارد آن با «Risk» (ريسك) در حقوق خارجى تفاوت دارد كه در آينده بدان خواهيم پرداخت.

در قانون فرانسه عقد غرر به عنوان Contrat aleatoire مطرح گرديده، و «alea» معادل «احتمال و غرر» بيان شده است.(12)

نتيجه

از مجموع آن چه واژه شناسان و فقيهان در معناى لغوى غرر بيان داشته اند، به دو نكته زير مى رسيم:

1 - اگر چه از اين ماده الفاظ متعددى در قالب مصادر مجرّد، مانند غراره، غرور و غير مجرد، مانند تغرير و اغترار و اسم هاى مختلف، مانند غِرّه (به كسر اول) به معناى غفلت، غُرّه (به ضمّ اول)، غَرور (به فتح اول)، و غُرور (به ضمّ اول) و الغَرَر و امثال آن ساخته شده است، اما مى توان گفت همه آن ها بر معنا و مفهوم مشترك زير، مطابقت دارند و آن عبارت است از:

غرر اسم است كه از تغرير اخذ شده و تغرير يعنى «در معرض هلاكت و نابودى قرار گرفتن». غرر خود به معناى «خطر» است و خطر هم كه خود واژه عربى است به چندين معنا آمده است؛ از جمله «احتمال»، «احتمال ضرر»، «نزديك به هلاكت»، «اقدام بر عملى كه ايمن از ضرر نيست.»(13) يا «آن چه مايه تلف شدن كسى يا چيزى باشد.»(14) و نيز «چيزى كه در آن احتمال برتر و يا مساوى نسبت به تلف و نابود شدن وجود داشته باشد»(15).

2 - در هيچ يك از كتاب هاى لغت و غير آن ها، غرر به معناى جهل نيامده است. اگر چه برخى واژه شناسان معناى «غفلت» را ذكر كرده اند، ولى بديهى است كه غفلت غير از جهالت است. بنابراين، بر خلاف آن چه رايج است، غرر به معناى جهل نمى باشد؛ هر چند در برخى موارد خطر و غرر ناشى از جهل مى باشد و اين مطلب ديگرى است. در پايان بايد افزود كه:

«برخى واژه شناسان، غرر را با توجّه به مبادى آن (غفلت و خدعه و اغفال) تفسير كرده اند و گروهى ديگر، غرر را با لحاظ كردن غايت و نتيجه آن (خطر) معنا نموده اند كه مى توان گفت هركدام از اين معانى مستلزم جهل به واقع امر است».(16)

ولى با وجود اين، «غرر در معامله» به معناى «خطر در معامله» است و اين همان معناى مورد نظر ما مى باشد.