قم از نظر جغرافيايي و تاريخي - قم در گذرگاه تاریخ نسخه متنی

قم از نظر جغرافيايي و تاريخي

قم بر پنهه دشت كم ارتفاعي با وسعت تقريبي 10743 كيلومتر مربع واقع است. ارتفاع شهر قم از سطح دريا در حدود830 متر است. ارتفاعات مختلفي در اطراف قم قرار دارد. آب و هواي آن نيمه بياباني است و قديميترين طبقات زمين شناسي قم به اوايل دوران ترشياري (1) مربوط و از نوع رسوبي است كه در بين آنها سنگهاي آذرين ديده مي شود. از نظر زمين شناسي، قسمت مهمي از نواحي اطراف قم در دوران سوم، بوسيله درياي بزرگ مديترانه مركزي(2) پوشيده شده بود.

در شمال شرقي شهر قم، در مشرق جاده قم ـ‌ تهران، درياچه حوض سلطان قرار دارد. اين درياچه، مردابي است كه از اوايل دوران چهارم به بعد، تشكيل شد و چون در مكان پستي قرار دارد آب رودخانه هاي اطراف را دريافت كرده و به وضع كنوني درآمده است و هيچ گاه نبايد اين درياچه را با درياچه هايي كه از بقاياي درياي مزوژه هستند؛ مانند: درياچه اروميه، بحر خزر و... اشتباه كرد. درياچه حوض سلطان در طرف غربي، همواره پر آب به نظر مي رسد و هيچ گاه خشك نمي شود. قسمت شرقي آن، درياچه نمك خوانده مي شود.

در قم معادن طلا، نقره، مس و... وجود داشته و دارد كه در كتب تاريخي از آن ياد شده است. در زمان صفويه، با مس و آهني كه از قم به دست مي آمد گلوله توپ مي ساختند. معدن نمك قم نيز قرنها به صورتهاي گوناگوني استخراج مي شده است.

قم آنچنان غني بوده است كه استعمارگراني چون ماركوپولو و مسيواسنال آلماني براي اكتشاف نفت، بر روي درياچه آن رفتند و چشم طمع به ذخاير گرانبهاي آن داشتند.

درمورد قدمت شهر قم دو نظريه وجود دارد:1ـ بعضي آن را شهري اسلامي مي دانند كه در دوره اسلامي؛ يعني، در سال 83 هجري(زماني كه اعراب اشعري به قم آمدند) بنا شد.

2ـ بعضي مي گويند: قم قبل از اسلام بوده، منتها اعراب اشعري در عمران و آباداني آن كوشيدند. بعضي بناي آن را به بهرام گور نسبت مي دهند و برخي مي گويند: هنگامي كه قباد ساساني به نزد هياطله مي رفت، چون به قم رسيد آن را در نهايت خرابي ديد، علت را پرسيد گفتند: در اثر حمله اسكندر خراب شده است. چون قباد برگشت دستور آباداني آن را داد و آن را"ويران آبادان كرد كُواد"؛ يعني، خراب و ويران بود قباد آن را آباد گردانيد، نام نهاد. اين نام تا زمان يزدگرد سوم نيز بود. برخي گويند: تهمورث، سومين پادشاه سلسله پيشدادي ـ‌ نخستين سلسله داستاني ايران به گفته فردوسي ـ‌ آن را ساخته است. برخي سازنده آن را طليحه بن احوص اشعري مي دانند. به هر حال، قرايني در دست است كه از قدمت و سوابق تاريخي قم حكايت مي كند. از آن جمله اين كه، از زعفران قمي و نزهتگاه قم در عهد ساساني ياد شده است و فردوسي ـ‌كه مأخذ شاهنامه او به افسانه هاي پيش از اسلامي مي رسد ـ سه بار نام قم را در شاهنامه آورده است. دهكده ها، آسيابها، رودخانه ها، پلها، آتشكده معروف آن در تاريخ قديم قم، همه دلالت بر اين سابقه تاريخي مي كنند.

قرار داشتن شهر قم بر سر راه محورهاي اصلي ارتباطي كشور و عبور روزمره هزاران مسافر از اين شهر و مهاجرتهاي ديگر، رشد جمعيت، گسترش كشاورزي، محدود بودن برخي كالاها، مكانيزه شدن كشاورزي، صنايع، وجود حرم حضرت معصومه(ع) و بخصوص حوزه هاي علمي و نيز گسترش صنايع مختلف در اطراف قم از عوامل مهاجرت و اهميت اين شهر در سطح كشور است.

قم در ادوار مختلف، گاه توسعه يافته و گاه به عللي، چون قحطي، بيماريهاي مْسري و جنگ از جمعيت خالي شده است. در تواريخ نوشته اند كه، قم پيش از اسلام شهري زيبا و بزرگ بوده است. به هنگام حمله مسلمانان به ايران، هزاران سپاهي از قم در جنگ قادسيه و نيز در جنگ نهاوند به سرداري شرزاد شركت داشته اند.

قم چنان آباد بوده است كه از يك ده، چهار هزار مرد بيرون آمد كه هر يك خدمتكار، مهتر، نان پز و آشپز به همراه داشت.

قم در سال 23 هجري به دست ابوموسي اشعري فتح شد. از آن تاريخ به بعد مردم قم به تشيع معروف شدند. در طول زمان، اقوام مختلفي به قم مهاجرت كردند كه از آن جمله اعراب اشعري ـ كه اصالتاً يمني بودند ـ هستند.

در قرون دوم و سوم هجري(در زمان خلفاي عباسي) به ويژه در دوران هارون، مأمون، معتصم، واثق، متوكل، مستنصر، مستين و معتز به علت نافرماني مردم قم از پرداخت خراج و علاقه شان به اهل بيت(ع) جنگهاي خونين ر‎‏ُخ داد. در اين نبردها، سرداران خليفه خانه ها و باغها را خراب كردند و به كشتار مردم پرداختند.

در قرن سوم و چهارم هجري، قم چنان وسعت يافت كه 52 آسياب در آن گردش مي كرده است. در قرن پنجم و ششم، دو سوي قم، بيش از سه ميل(يك فرسخ) فاصله داشت و در دو جاي آن نماز جمعه برگزار مي شد. در سال 616 چنگيز، 651 هلاكو و يك قرن و نيم بعد تيمور به اين شهر حمله كردند كه البته برخي حمله تيمور به قم را رد كرده اند. در دوره شاهرخ و تركمانان آق قويونلو و قرقويونلو، قم رونق يافت به طوري كه بيست هزار خانه در قم وجود داشت. در دوره صفوي جمعيت قم را، پنجاه هزار تن ذكر كرده اند.