اهميّت دعا در اسلام - ویژگی های عباد الرحمن (12) نسخه متنی

قرآن در مورد دوازدهمين ويژگي ممتاز بندگان برجسته خدا چنين مي فرمايد: «والّذينَ يَقُولونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ اَزْواجِنا وَ ذُرِّياتِنا قُرَّةَ اَعْيُنٍ وَاجْعَلْنا لِلْمُتَّقينَ اِماما»1

يكي از ويژگيهاي بندگان خاص خداوند رحمان اين است كه آنها در نيايش خود با خدا چنين عرض مي كنند: پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مايه روشني چشم ما قرار ده و ما را براي پرهيزكاران پيشواگردان.

اين ويژگي بيانگر آن است كه بندگان ممتاز خدا اهل دعا و نيايش هستند، ولي در دعا به كيفيّت آن توجّه خاص دارند، چيزهايي را از خدا مي خواهند كه بسيار مهم و سرنوشت ساز است، مانند خواستن همسران نيك، فرزندان نيك و از اين ها بالاتر از خدا مي خواهند به مقامي برسند كه پيشواي و الگوي جامعه شوند. بنابراين در اينجا دو بحث بايد مورد بررسي قرار گيرد. نخست اهميّت دعا، دوم اهميّت چگونگي دعا.

اهميّت دعا در اسلام

در قرآن آيات متعددي بيانگر اهميّت فوق العاده دعا كردن است، به طوري كه دعا به عنوان عبادت مهم به شمار آمده و بي توجّهي به آن موجب استكبار و عذاب دوزخ خواهد بود.2 و نيز خداوند مي فرمايد: «قُلْ ما يعْبَؤ بِكُمْ ربّي لَولا دُعائُكُم»3 بگو پروردگارم براي شما ارجي قائل نيست اگر دعاي شما نباشد، واژه دعا بيش از 25 بار در اشكال مختلف در قرآن ذكر شده، و دعاهاي پيامبران و... كه با كلماتي مانند «ربّ، ربنّا» شروع مي شود، بيش از صد بار آمده است. و اين ها نشان دهنده اهميت ممتاز دعا از نظر قرآن است.

در گفتار و سيره چهارده معصوم(ع) و پيامبران نيز كمترين چيزي است كه مانند دعا مورد توجه قرار گرفته باشد، آنها همواره در وقت هاي گوناگون به مناجات، دعا و راز و نياز با خدا اشتغال داشتند. در اين راستا نظر شما را به ذكر چند نمونه جلب مي كنيم:

پيامبر اكرم(ص) فرمود: «الدُّعاء سِلاحُ المؤمِن و عَمُودُ الدّينِ و نُورُ السّماواتِ والارض.»4 دعا اسلحه مؤمن و ستون دين، و نور آسمان ها و زمين است.

نيز فرمود: «الدُّعاءُ مُخُّ العبادَةِ و لايَهْلِكُ مَعَ الدُّعاء أحَدٌ»5 دعا مغز عبادت است، هيچ كس از اهل دعا به هلاكت نمي رسد.

به نقل امام صادق(ع) اميرمؤمنان علي(ع) فرمود: «احبُّ الاعمالِ اِلي الله عزّوجلّ في الارضِ الدُّعاءُ» دوست داشتني ترين كارها در پيشگاه خداوند متعال در سراسر زمين دعا كردن است. سپس فرمود: «وَ كانَ اميرُالمؤمنينَ رجلاً دَعّاءً»6 اميرمؤمنان علي(ع) مردي بود كه بسيار دعا مي كرد.

نيز از سخنان اميرمؤمنان علي(ع) است: «الدُّعاءُ مفاتيحُ النّجاحِ و مقاليدُ الفَلاحِ» دعا كليدهاي پيروزي و گنجينه هاي رستگاري است. «الدُّعاءُ تُرْسُ المؤمِنِ»7 دعا سپر مؤمن است.

«اَعْجَزُ الناسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ الدّعاء»8 كسي كه از دعا كردن ناتوان باشد، عاجزترين انسان ها است.

سه درس مهم در پرتو دعا

دعا و نيايش داراي آثار مثبت و سازنده ـ به ويژه در صفاي دل و تهذيب نفس ـ مي باشد، و مي توان از آن درس هاي فراوان آموخت، در رأس اين درس ها سه درس مهم از دعا و به عبارت ديگر سه بُعد دعا است كه براي وصول به فيوضات دعا بايد هر سه، مورد توجه قرار گيرد.

1ـ دعا براي دفع بلا و روا شدن حاجت ها اثر كارساز دارد، بر همين اساس اميرمؤمنان علي(ع) فرمود: «ادفَعوا امواجَ البَلاء عَنْكُم بالدّعاء قَبْلَ ورودِ البَلاء»9 موج هاي بلاها را قبل از ورودشان، به وسيله دعا كردن از خود دفع كنيد.

2ـ در كنار دعا وهمراه آن، تضرّع، خشوع و راز و نياز وجود دارد، كه چنين خصالي غرور انسان را مي شكند، و دل را آماده پذيرش امور معنوي مي سازد، و در نتيجه انسان داراي آرامش نفس، قوّت قلب و روحيّه عالي خواهد شد؛ چنان كه در قرآن مي خوانيم: «ادعوا ربَّكُمْ تَضَرّعا وَ خُفْيَةً»10 پروردگار خود را (آشكارا) از روي تضرّع و در پنهاني بخوانيد.

3ـ توجه به محتواي دعاها، و معارف بلند

مردم ايران ثابت كرده اند كه تحمّل گرسنگي وتشنگي را دارند ولي تحمل شكست انقلاب و ضربه
به اصول آن را هرگز نخواهند داشت.امام خميني 29 / 4 / 67

پايه اي كه در دعاها وجود دارد، به عنوان مثال دعاي اول صحيفه سجاديّه و خطبه اول نهج البلاغه از نظر معارف و مطالب بلند پايه و عرفاني، همسان هستند، توجّه به اين معارف موجب ارتقاء سطح معلومات و معرفت انسان، و آشنايي بيشتر او با مفاهيم عالي اسلام خواهد شد كه در رأس آنها مسأله توحيد و خداشناسي است كه نقش مهمي در استجابت دعا و استفاضه از نورانيّت دعا دارند، چنان كه در روايت آمده گروهي از امام صادق(ع) پرسيدند: «چرا ما دعا مي كنيم ولي مستجاب نمي شود؟» در پاسخ فرمود: «لانّكم تدعُونَ مَنْ لا تَعرِفُونَه»11 زيرا كسي را مي خوانيد كه او را نمي شناسيد.

به طور كلي دعا، عبادتي است كه بايد بيشترين نقش را در پاك سازي و به سازي روح و روان داشته باشد، براي وصول به اين نقش، بايد شرايط واجب، مستحب و كمال دعا را رعايت كرد، چنان كه استجابت دعا بستگي به شرايطي دارد كه حفظ آن شرايط، رابطه تنگاتنگ با تهذيب نفس و تكامل انسان دارد و مي توان گفت كه هر اندازه كه اثر مثبت دعا در انسان بروز كند، به همان اندازه آن دعا به استجابت رسيده است. براي توضيح، نظر شما را به گفتار زير جلب مي كنيم:

پيامبر(ص) فرمود: «كسي كه دوست دارد، دعايش مستجاب گردد، بايد غذا و محل كسب خود را پاك كند.» نيز فرمود: «بايد امر به معروف و نهي از منكر كنيد، وگرنه خداوند بدان را بر نيكان شما مسلّط مي كند و هرچه دعا كنيد مستجاب نخواهد شد.»12 در فرازي از دعاي كميل از زبان اميرمؤمنان علي(ع) مي خوانيم: «اللهمَّ اغْفِرْ لِيَ الذّنوبَ الّتي تَحْبِسُ الدّعاء» خدايا بيامرز گناهاني را كه مانع سر راه استجابت دعا خواهند شد. شخصي از اميرمؤمنان علي(ع) پرسيد: «چرا دعاي ما مستجاب نمي شود؟» آن حضرت در پاسخ فرمود: «زيرا؛ 1ـ خدا را شناختيد، ولي حق او را ادا نكرديد 2ـ به رسول خدا(ص) ايمان آورديد، ولي از دستورهاي او پيروي ننموديد 3ـ آيات قرآني را تلاوت نموديد، ولي به دستورهاي آن عمل نكرديد. 4ـ در زبان گفتيد از آتش مي ترسيم ولي كردارتان موجب ورود به آتش دوزخ مي گردد 5ـ در زبان گفتيد بهشت را دوست داريم، ولي در عمل از بهشت فاصله گرفتيد 6ـ از نعمت هاي خدا بهره مند شديد، ولي شكر آن را بجا نياورديد. 7ـ خدا فرمود با شيطان دشمني كنيد، شما در زبان دشمني كرديد، ولي در عمل با او دوستي نموديد 8 ـ عيب هاي مردم را ديديد، ولي عيب هاي خود را ناديده گرفتيد، اگر نيّت شما خالص باشد و امر به معروف و نهي از منكر كنيد دعايتان به استجابت مي رسد.»13

روايات در اين راستا بسيار است كه نشان دهنده فراهم نمودن شرايط دعا براي وصول به فيوضات دعا است، نتيجه اين كه بايد به مجرّد دعا به طور سطحي و ظاهري اكتفا نكرد، بلكه به محتوا و شرايط آن نيز توجه داشت، تا از آن بهره كافي و كامل جست.