مقايسة كتاب علي(ع) وصحيفة آن حضرت در جوامع روايي فريقين - مقایسه کتاب علی(ع) وصحیفه آن حضرت در جوامع روایی فریقین نسخه متنی

مقايسة كتاب علي(ع) وصحيفة آن حضرت در جوامع روايي فريقين

دكتركامران ايزدي مباركه

چكيده :

در جوامع معتبر روايي اهل سنت احاديث مشهوري مبني بر اينكه امير المؤمنين علي (ع) صحيفه اي داشته روايت شده است. در جوامع روايي شيعه نيز اين صحيفه نقل گرديده است و از مجموع اين روايات دو مطلب مهم استفاده مي شود : 1- اين صحيفه حاوي احاديثي نبوي در برخي از احكام فقهي بوده است مانند: آزاد كردن اسير، كيفر مسلماني كه كافري را به قتل رسانده است، ماجرا جويان، فتنه گران و حاميان ايشان. 2- صحيفه امام علي (ع) كتابي مختصر و طومار‌مانند بوده كه امير مومنان (ع) به احتمال قوي آن را از پيامبر اكرم (ص) دريافت نموده و يا از آن بزرگوار به ارث برده و همواره همراه آن بزرگوار بوده است.

در جوامع روايي شيعه كتاب بسيار مفصلي براي امير مومنان گزارش شده كه حاوي تمام احكام مورد نياز جامعه اسلامي بوده است. اين كتاب اولين كتاب روايي در تاريخ حديث محسوب مي شود كه به املاء رسول خدا (ص) و خط امير مومنان(ع) نوشته شده و از ميراثهاي اختصاصي اهل بيت (ع) از پيامبر اكرم (ص) به حساب مي آيد. در برخي از منابع اهل سنت تحت عنوان:‌امالي رسول الله اشاراتي به اين كتاب جامع شده است اما گزارشهاي مفصل آن اختصاص به منابع روايي شيعه دارد. از اين كتاب به كتاب علي(ع) و صحيفه جامعه ياد شده و رواياتي از آن در ابواب مختلف فقهي و اخلاقي توسط ائمه اطهار(ع) نقل گرديده كه در كتب اربعه شيعه يافت مي شود.

واژه هاي كليدي:

صحيفه جامعه - كتاب علي (ع) - صحيفه علي (ع) - تاريخ حديث - تدوين حديث

بر اساس متون تاريخي، نخستين كسي كه احاديث رسول اكرم (ص) را ثبت و ضبط كرد، امير‌مؤمنان علي(ع) بود. سپس سلمان فارسي و بعد از او ابوذر غفاري، به تدوين حديث مبادرت كردند. بعد از امير‌مؤمنان (ع) ، از شيعيان آن حضرت اولين كسي كه حديث را تدوين كرد، ابو رافع مولي رسول‎الله (ص) بود(صدر، بي تا، ص280).

در اعيان الشيعة در مبحث فقهاي شيعه و مؤلفان ايشان در حديث و فقه، چنين آمده است: اولين فرد از ايشان(شيعيان) آقا و امام مذهب شيعه، اميرالمؤمنين علي بن ابي‎طالب‎(ع) درِ شهر علم مصطفي (ص) است، كه مي فرمودند: قبل از اينكه مرا از دست دهيد، هر چه مي‌خواهيد از من سؤال كنيد. و كسي كه پيامبر (ص) دربارة او فرمودند: آگاه‎ترين شما در قضاوت، علي است. و آن كس كه خليفة دوم درباره‎اش گفت: اگر علي نبود، عمر هلاك شده بود، و مشكلي پيش نيايد كه در آن ابوالحسن نباشد(امين، 1403ق، ج1،ص 139). بعد از امير‌مؤمنان (ع)، از شيعيان آن حضرت اولين كسي كه حديث را تدوين كرد، ابو‌رافع، آزاد شدة رسول خدا(ص)،‌بود(صدر، بي تا، ص280).

صحيفة علي(ع) و مدارك آن

اولين مجموعة روايي كه در اسلام تدوين شد، صحيفه‎اي است كه به املاي رسول‎الله(ص) و خطّ علي(ع) بود. خبر وجود اين صحيفه، در منابع روايي معتبر اهل سنت مشهود است. ايشان آن را صحيفة كوچكي كه شامل مسائلي مربوط به مقدار ديه و احكام آزاد شدن اسرا است، دانسته‌اند.

محمد بن اسماعيل بخاري در چند مبحث از «صحيح» خود از اين كتاب نام برد؛ از جمله در ابواب: « كتابة العلم» و «كتاب الديات» به اسناد خود از ابوجحيفه، نقل كرد كه گفت(بخاري، ج1، ص38 و ج9، ص13): ‏‎

« به علي- رضي الله عنه- گفتم: آيا در نزد شما چيزي از وحي غير از آنچه در كتاب خداست، وجود دارد؟ گفت: قسم به آن كس كه دانه را شكافت و آدمي را خلق كرد، چيزي جز قدرت فهم قرآن كه خداوند به انسان عطا مي‎فرمايد و آنچه در اين صحيفه است، نمي‎دانم. گفتم: در اين صحيفه چيست؟ گفت مسائل ديه و آزاد كردن اسير و اينكه مسلمان به جرم كشتن كافر، كشته نمي‎شود.»

همچنين، وي از اين صحيفه در ابواب متعددي از صحيح خود ياد كرده است؛ مانند: «باب كتاب العلم»، (ج 1، صفحه 38)، «باب اثم من عاهد ثم غدر» (ج 8، صفحه 124)، «باب مايكره من التعمّق و التنازع في العلم»، (ج 9، صص 119- 120 و ج 3 كتاب الحج، باب حرم المدينة)، «باب العاقلة»، (ج 9، صص 13- 14) و «باب لايقتل مسلم بالكفر»، (ج 9، ص 16).

و نيز در صحيح مسلم (ج 4، كتاب العتق، باب تحريم تولّي العتيق غير مواليه و ج 6، باب تحريم الذبح لغيرالله)، سنن نسائي (ج 8، صص 19 و 23) و مسند احمد بن حنبل (ج 1، ص151)، اين صحيفه عنوان شده است.

در شرح عيني بر صحيح بخاري آمده است كه در اين مسأله كه مسلمان به جرم كشتن كافر كشته نمي‎شود، عدّه‎اي به صحيفة علي (ع) استناد كرده‎اند؛ از جمله:

1. عمربن‎عبدالعزيز