پيشواي اباضيه، ابوالشعثاء جابربن زيد، در سال 22 هجري ديده به جهان گشود و بنابر درست ترين قول، در سال 96 هـ درگذشت. بنابراين، اباضيه نخستين مذهب ميانه رو اسلامي است که در جهان اسلام پديد آمد. پيروان اين مذهب ـ برخلاف قاعده ـ به عبدالله بن اباض تميمي، يکي از شخصيتهاي نامدار اين فرقه نسبت داده شده اند و ظاهراً اين نام را برخي از کارگزاران حکومت اموي در عهد عبدالملک بن مروان بدانها داده اند. دليل اين نامگذاري نامه نگاريها و مباحثات طولاني عبدالله با عبدالملک، حرکت فعالانه انتقادي عبدالله از شيوه ، حکومت اموي به سبب دور شدن آن حکومت از روش خلفاي راشدين، دعوت آشکار او از حکومتگران به اعتدال يا دخالت نکردن در کارهاي مسلمانان، و سرانجام موضعگيريهاي سرسختانه فکري عبدالله در برابر خوارج بود به طوري که وي را در نظر توده مردم در مقام پيشوا و رهبر قرار داد. اما خود اباضيه خويشتن را «اهل الدعوة» (دعوتگران) مي ناميدند و مدت زماني پس از مرگ جابر به اباضيه معروف شدند. با اين حال آنان تنها زماني اين عنوان را براي خود به رسميت شناختند که در ميان مردم رايج شده بود و بدان شهرت يافته بودند. دومين پيشواي اباضيه ابوعبيده مسلم بي ابي کريمه است. وي از جابر و ديگران دانش آموخت و از طرق شاگردان آن دو بود که مذهب اباضي در بيشتر سرزمينهاي اسلامي انتشار يافت. برخي از اين شاگردان که آورندگان دانش (حملة العلم) به مشرق و مغرب بودند، به نام و شهرت دست يافتند. اباضيه خيلي زود دست به تأليف و تدوين زدند. به گفته کتب تاريخي، جابر ديوان قطوري تأليف کرد که روايت و آراي خود را در آن گرد آورد. اين ديوان در روزگار عباسيان از ميان رفته است. ربيع بن حبيب نيز در قرن دوم «صحيح» خود را نگاشت. اين کتاب که هنوز هم تکيه گاه اباضيه در حديث به شمار مي آيد، به دليل سه سندي بودن، از صحيح مسلم و بخاري ارزشمندتر است. عبدالرحمن بن رستم و هود بن محکم هواري بر قرآن تفسير نوشتند و ابوالقيظان محمد بن افلح چندين کتاب در موضوع «استطاعت» و ابوغانم مجموعه خود را در حديث و آثار به رشته تحرير درآوردند. همه اينها در قرن اول و دوم هجري صورت پذيرفت و علاوه بر آنها، آثار ديگري نيز در همين دوره تأليف شد. اين جريان تأليف در شعبه ها و رشته هاي مختلف فرهنگ اسلامي، در دوره هاي بعد نيز ادامه يافت. اگر از مجموع نوشته هاي اباضيه و ديگر مذاهب اسلامي آماري تهيه کنيم و تأليفات هر يک از اين مذاهب را نسبت به تعداد پيروان آن بسنجيم درخواهيم يافت که شمار تأليفات اباضيه ـ اگر نگوييم بالاترين ـ يکي از بالاترين درصدها را تشکيل مي دهد. اما از آنجا که اباضيه همواره تحت پيگرد و اعمال انواع فشارها و سختگيريها ـ از جمله گاه سوزاندن کتابها و کتابخانه ها ـ از سوي حکومتگران بودند که در موارد بسياري از آن دست فقهاي متعصب را در تحريک دستگاه حکومت به آزار و اذيت مخالفان خود مي توان مشاهده کرد، لهذا بسياري از آثار اباضيه نابود شد و تاکنون نيز بيشترين و مهمترين کتب اين مذهب حتي براي پيروان آن، ناشناخته مانده است. عوامل اين ناشناختگي عبارتند از: 1ـ کساني که نسخه‌هايي از اين آثار را در اختيار داشتند، از ترس اين که مبادا اين نسخه ها نابود شوند، در محافظت آنها سخت مي کوشيدند؛ چه، آنان تجربه هاي تلخي از نابودي کتابهاي ارزشمند پيش رو داشتند. 2ـ وضعيت نابسامان و آشفته اي که اباضيه در آن به سر مي بردند و موجب مي شد بسياري از آنان براي حفظ جان خود پيوسته نقل مکان کنند، به آنها اجازه نمي‌داد که از تمامي اشياي ارزشمند، بويژه اگر سنگين وزن بودند، نگهداري کنند. 3ـ تعصبات خشک مذهبي عده اي از اباضيه و مخالفان آنها. 4ـ زمينه مساعدي که ـ مخصوصاً در عصر حديث ـ براي کتابهاي ديگر مذاهب اسلامي فراهم بود، براي اباضيه فراهم نبود. دولتهاي اسلامي پيرو مذاهب مختلف کار نشر کتابهاي اين مذاهب را به عهده گرفتند و بدين منظور مؤسسه هاي عظيمي تأسيس کردند که اين کتابها را به همه جا مي رساندند و در دسترس عمومي قرار مي دادند. اما کتابهاي اباضيه، علاوه بر اين که مورد سختگيري قرار مي گيرند، نشر آنها همواره محدود به تلاشهاي فردي است. از اين رو فقط برخي کتابهاي مختصر و کم حجم توفيق نشر يافته‌اند و امهات کتب اباضيه که دهها جلد را تشکيل مي دهد، همچنان در کتابخانه هاي شخصي چشم به راه دستاني است که غبار از چهره آنها بزدايد ولي من گمان نمي‌کنم که چنين زماني بزودي فرا رسد. گنجينه کتب اباضيه ثروت هنگفتي از علوم مذهبي و عربي را در خود جاي داده است و اگرچه بيشترين و مهمترين اين کتابها همچنان به صورت خطي باقي مانده است، ليکن يک پژوهنده موشکاف و خستگي ناپذير با مراجعه به کتابخانه هاي شخصي اباضيه، از اين کتابها بهره وافي خواهد برد.
لطفا منتظر باشید ...
