در عرصه روایت و درایت نسخه متنی

از اين رو مي بينيم که علامه مجلسي شخصاً در مقدمه جلد 106 يعني همان فهرست مآخذ اشاره مي­کند که: «من با نوشتن کتاب بحار­الانوار از تکميل اين فهرست صرف نظر کردم» و در آخر کتاب با نوشتن يک سطر تصريح مي­کند که: «در سال 1070، از تکميل اين فهرست منصرف شده­ام». شما اگر فهرست کتاب بحار­الانوار مرحوم مجلسي را با فهرست کتاب مأخذ او مقايسه کنيد و عناوين و فصول اين دو کتاب عظيم را با هم بسنجيد، همه را مشابه و متناسق مي­بينيد، جز مختصر تفاوتي ناچيز که در تقديم و تأخير کتابها و با تقديم فصول و عناوين به چشم مي­خورد.

کيهان فرهنگي: استاد، ارزش علمي اين کتاب تا چه حد است و آيا اعتراضاتي که بر آن وارد مي­شود، بجا و وارد است؟

استاد بهبودي: کتاب بحار­الانوار، چنانکه از نام آن پيداست و بنده هم عرض کردم، به منظور جمع­آوري مؤلفات شيعه و احياي تراث اهل بيت و محافظت آن از دستبرد حوادث و فتنه­هاي تاريخ تأليف شده است و چون همه مسائل مذهبي را طي عناوين و فصول مناسب مطرح کرده است، درست شبيه دايرة­­المعارف است که استفاده از آن و رسيدن به موضوع مورد حاجت مشکلي ايجاد نمي­کند. ­

کمترين نتيجه اين جمع و تأليف آن است که انسان به هر بابي مراجعه کند، همه احاديث آن موضوع را يک جا و در کنار هم ملاحظه مي­کند و مي­تواند آنها را مورد بررسي قرار بدهد، متون حديث را با هم مقايسه کند، اسناد احاديث را مورد تحقيق قرار بدهد، دريابد که احاديث شيعه در اين باب متواتر هست يا نه، استفاضه دارد يا نه، حديث صحيح دارد يا نه، اختلاف متن و سند تا چه حد است و اگر اين جمع و تأليف نبود، کمتر کسي پيدا مي­شد که همتي مانند همت مجلسي داشته باشد و يا قدرت و احاطه­اي مانند قدرت و احاطه مجلسي تا بتواند حتي در يک باب واحد و يک مسئله واحد، همه احاديث را از ميان صفحات کتابهاي پراکنده جمع­آوري کند و در کنار هم بگذارد و را ه تحقيق را برروي خود باز کند.

اگر کسي بخواهد در مذهب شيعه غور و بررسي کند، از کتاب بحار­الانوار بي­نياز نخواهد بود. اگر بخواهد در يک رشته از مسائل ديني و مذهبي تحقيق کند، بايد به کتاب بحار­الانوار مراجعه کند که همه پراکنده­ها را يک جا در کنار هم جمع کرده است.

مؤلف، شخصاً در مقدمه کتاب، شيوه و روش خود را توضيح مي­دهد و ارزش کتاب خود را مشخص مي­سازد، منتها کساني که دوستانه همه احاديث اين کتب را معتبر مي­دانند و کساني که جاهلانه بر اين کتاب عظيم نقد و اعتراض دارند هيچ يک به مقدمه بحار­الانوار که در حدود هشتاد صفحه وزيري است مراجعه نکرده­اند تا پاسخ خود را از زبان خود مؤلف بشنوند. متأسفانه اين مشکل بزرگي است که دانشمندان ما به آن مبتلا هستند. کمتر به مقدمه کتابها نظر مي­افکنند تا کارنامه مؤلف را از قلم خود به دست آورند. جمعي با مراجعه به برخي از صفحات کتاب به نقد و اعتراض مي­نشينند و جمعي ديگر زبان به ثنا و تمجيد مي­گشايند در حالي که مؤلف از هر دو دسته دوري مي­کند. علامه مجلسي در مقدمه کتاب بحار­الانوار تصريح مي­کند که من مانند برخي بي­خبران، سند احاديث را حذف نمي­کنم، زيرا تشخيص صحت و سقم احاديث با سند حديث است. وي تصريح مي­کند که در مذهب شيعه تنها چهار کتاب حديث داريم که نسبت آن به مؤلفين آنها متواتر است و در طي قرون و اعصار دست به دست ميان اساتيد و شاگردانشان گرديده و محفوظ مانده است، در حالي که ساير کتابها- از جمله مآخذ بحار­الانوار - به صورت و جاده از زاويه کتابخانه­ها بيرون آمده و انتساب اکثر از آنها به مؤلف روشن و يا قطعي نيست و به همين جهت از درج کردن و خلط کردن احاديث فقهي اين چهار کتاب شيعه در کتاب بحار­الانوار امتناع مي­کند، و بر خلاف عمل مرحوم شيخ حر عاملي اين خلط و جمع را گناهي عظيم مي­شمارد. حتي مي­بينيم کتاب کافي را که جامعترين و مهمترين کتاب شيعه محسوب مي­شود و از ميان 3800 حديث آن که با نام اصول کافي شهرت دارد، بيش از پانصد حديث آن را صحيح نمي­شناسد.