نويسنده: سيد علي مير شريفي در نخستين سال حکومت اميرالمؤمنين علي- عليه السّلام (36 هجري)، شورش خونيني به بهانه خونخواهي عثمان، به رهبري عايشه و کارگزاري طلحه و زبير در نزديک شهر بصره رخ داد. (البته همين سردمداران شورش، خود قاتل عثمان بودند و بارها بدان اعتراف کردند) چون عايشه هنگام رهبري نبرد بر جملي (شتر نري) سوار بود، اين نبرد به جنگ جمل مشهور شد. جنگ جمل - و يا به تعبير بهتر و رساتر فتنه جمل - اوّلين نبردي بود که بين دو طائفه از مسلمانان پديد آمد، لذا از اين نظر حائز اهميت شد و محور بحث و جدل قرار گرفت و مسئله شورش جمل چنان پيچيده بود و ظاهر فريبنده داشت که به گفته شافعي اگر علي -عليه السّلام -، اين جنگ را به پايان نرسانده بود، کسي از احکام جنگ بين مسلمانان چيزي نمي‌دانست.[1] جنگ جمل از دير باز مورد بحث و گفتگو واقع شد: يکي از نظر کلامي که آيا حق با چه گروهي بود، و ديگر از نظر گزارش؛ و به اصطلاح تاريخ فتنه جمل. مورّخان بزرگ و معروف درباره واقعه جمل کتابهاي مستقلي نوشتند که برخي از آنها عبارتند از: ابومخنف لوطبن يحيي ازدي (متوفاي 157ق)، محمد بن عمر واقدي (متوفاي 207ق)، نصربن مزاحم منقري (متوفي 212ق) علي بن محمد مدايني (متوفاي 225ق)، عبدالله بن محمد بن ابي شيبه (متوفاي 235ق)، ابراهيم بن محمد بن سعيد ثقفي (متوفاي 238ق)[2]. اين کتابها عموماً در جو اختناق و مناسبي با ذوق حاکمان طاغوت زمان نوشته شد و لذا به خوبي گوياي ماجراي جمل و نشان دهنده آن صحنه نبود؛ افزون بر اين خود اين کتابها هم به شکل اصليشان به دست ما نرسيده؛ جز تکه‌هايي که برخي نقل کرده‌اند، آن هم مطالبي که با اغراض و افکارشان مناسب بوده است. يکي از کساني که کتاب بسيار پربار و بدون اغراض و افکار آلوده درباره جنگ جمل نوشت، متفکر بزرگ، و فقيه ژرف نگر، مرحوم شيخ مفيد بود، شيخ مفيد بزرگترين چهره درخشان شيعه در قرن چهارم هجري، متکلّمي بس ماهر و زبَردست، دانشمندي جامع و مورّخي محقّق بود. او در حالي که مرجع تقليد کل شيعيان جهان بود و رياست و زعامت اين طائفه را برعهده داشت و دهها شاگرد فرزانه چونان سيّد مرتضي، سيد رضي، شيخ طوسي، نجاشي و... تعليم و تربيت مي‌کرد و به پاسخگويي سؤالات و استفتاآت گوناگون از سراسر جهان اسلام مي‌پرداخت و مشکلات و معضلات اجتماعي را حل مي‌کرد و دهها جلسه علمي و بحث و مناظره درباره مذهب شيعه را برگزار مي‌نمود، جز اينها اشتغالات ديگري نيز داشت، با اين همه از نياز جامعه و تأليف کتابهاي کلامي و تاريخي و... غافل نبود و آثار بسيار گرانبهايي همانند «ارشاد»، «جمل»، «الفصول المختارة»، «اوائل المقالات»و... از خود به يادگار گذاشت. به فرموده استاد علامه سيد مرتضي عسکري: «سهم شيعه در پاسداري از وقايع تاريخ اسلام بيش از مکتب خلفاء است. کافي است در اين باره رجال نجاشي و فهرست شيخ طوسي را ببينيد و ملاحظه کنيد که اصحاب ائمه چقدر در سيره و تاريخ نوشته‌اند. گرچه زمان شيخ‌طوسي حوزه‌هاي علميّه ما تک بعدي شده است. شيخ‌مفيد جمل را نوشته است ولي آيا فقها و آيات عظام تمايلي به نوشتن چنين مطالبي نشان مي‌دهند؟ و به تأليف چنين کتبي مي‌پردازند. کم کم حوزه‌هاي علميه تک علمي شدند و سيره را کنار گذاشتند، در نتيجه اخبار سيره صحيح که اصحاب ائمه نوشته بودند، در دست نيست».[3] و به تعبير ديگر، فقيهان و عالمان آن روز علومي غير از فقه و اصول را کسر شأن نمي‌دانستند و پرداختن به عقايد، تاريخي و بررسيهاي گونهگون علمي و فکري را دون شأن خود نمي‌پنداشتند، و آنچه را مورد نياز جامعه مي‌دانستند و مقتضي مرزباني خود تلّقي مي‌کردند بدان عمل مي‌کردند. بدين لحاظ ما بسي مفتخريم که مجتهدان و فقيهان پيشينيان امثال شيخ مفيد، سيّد مرتضي، شيخ طوسي، علامه حلي و... در دانشهاي گوناگون دست داشته و کتاب و رساله نوشته‌اند. محمدبن محمد بن نعمان، معروف به شيخ مفيد که به سال 338 از مادر بزاد، و پس از سالها تعليم و تعلم، تدريس و تأليف و گذراندن افتخارآميز فراز و نشيب زندگي و برجاي نهادن دهها اثر ژرف و گرانقدر و پروراندن شاگرداني بس بزرگ و ارجمند، به سال 413 رخت از جهان بربست. شيخ مفيد از قله‌هاي افراشته فرهنگ تشيّع و بزرگ قافله سالار دانش و بينش و از متکلمان برجسته شيعه در قرن چهارم هجري است. که در اين سطور کوتاه عرضه ابعاد زندگاني و جايگاه بلند او ممکن نيست و اين مهم را مقالي ديگر و مجالي ديگر بايد. او در ابعاد مختلف فرهنگ اسلامي کتاب نوشته است؛ کتاب «الجمل» يکي از آثار گرانسنگ آن بزرگوار است، که اينک گزارشي از محتواي آن را با چگونگي تصحيح متن آن که در حال انجام است تقديم مي‌داريم.
لطفا منتظر باشید ...
