ديدگاههاى فقهى شهيد آية الله صدر - دیدگاه های فقهی شهید آیة الله صدر نسخه متنی

ديدگاههاى فقهى شهيد آية الله صدر

على اكبر ذاكرى

شهيد سيد محمد باقر صدر اسلام شناسى آگاه و دين شناسى بصير و عالمى آگاه از اوضاع زمان بود. در مطالعات دينى به تمام زواياى آن توجه داشت. در زمينه هاى گوناگون انديشه صاحب اثر بود1. در عقائد (فلسفتنا) را نگاشت و در مسائل اقتصاد اسلامى (اقتصادنا) را.

فقيهى ژرف انديش و مبتكر بود. در انديشه فقهى به آنچه پيشينيان گفته بودند بسنده نمى كرد بلكه سعى در استوارى و كامل كردن ديدگاههاى فقهى خود داشت. فقه را تئورى براى عمل مى دانست و بر اين باور بود پژوهشهاى فقهى از واقعيتهاى معينى آغاز مى شود و نيازهاى روز را مورد توجه قرار مى دهند.

كتاب جواهر را شرح كاملى بر روايات كتب اربعه مى دانست كه برابر نيازهاى زندگى آن زمان تشريح شده است2 و فقهاى پيشين برابر نيازهاى دوران خويش به ارائه ديدگاههاى فقهى مى پرداختند و امروزه نيازها فراتر از آن چيزى است كه پيشينيان مى انديشيدند و ارائه مى دادند:

(كار تحقيق مسائل فقهى از واقعيتهاى عينى شروع مى شود منتها با آن محدوديتهايى كه در زمان شيخ طوسى و محقق حلّى اعلى الله مقامهما بود; زيرا واقعيتهاى زندگى آنها فقط مى توانست نيازهاى زمان خود آنها را كفايت كند و براى زمان ما مسائل آن زمان كافى نيست.)3

فقه امروز نيز بايد به پديده هاى اجتماعى بپردازد و دامنه پژوهشها و نفوذ خود را بگستراند.

وى افزون بر واقع گرايى در فقه در پژوهشهاى فقهى خويش از ديدگاههاى علمى نيز سود مى جست و ديدگاههايى كه ارائه داده آميخته با يافته هاى علمى است كه در درستى و استوارى مسائل بسى اهميت دارد. از جمله در بحث (اَلكُل) به دست آمده از چوب اين ديدگاه را برگزيده كه مستى آور و نجس نيست و براى اثبات اين مطلب شرح جالبى درباره تركيبات شيميايى الكل مى دهد و از آن نتيجه مى گيرد.4

يا درباره علم قيافه شناسى كه دانشى است براى شناخت پيوند پدر و فرزندى و… بر اين ديدگاه است كه اگر چنانچه از راه دانش جديد نيز اطمينان به دست آيد فرزند به پدر مى پيوندد.5

البته ايشان آن بخش از ديدگاههاى علمى را مى پذيرد كه از مرحله فرضيه گذشته و به اثبات رسيده باشند.6 واقع نگرى در مسائل فقهى و ارزيابى ويژه از منابع فقه دقت در بررسى سند و دلالت روايات حجت دانستن پاره اى از اجماعها دورى از نگاه فردگرايانه به فقه و توجه به بُعد اجتماعى مسائل سبب شده كه ايشان به عرصه هاى جديدى گام نهد.

ما در اين مقال برآنيم كه بخشى از

ديدگاههاى فقهى نو و ابتكارى اين عالم فرزانه را در چهار محور ارائه دهيم.

* باب بندى جديد فقه.

* ديدگاههاى حكومتى.

* ديدگاههاى اجتماعى.

* ديدگاههاى اقتصادى.

ما در بررسى ديدگاههاى فقهى شهيد صدر بيش تر به كتابهاى فتوايى و فقهى ايشان توجه داريم مانند: الفتاوى الواضحه حاشيه منهاج الصالحين و بحوث فى شرح العروة.

باب بندى جديد فقه

براى شناخت ژرف هر دانش و پى بردن به تمام زواياى آن و چگونگى و مقدار پيوند هر بخشى به بخش ديگر ناگزير از بخش بندى و باب بندى آن دانش هستيم.

فقه از دانشهايى است گسترده و داراى زواياى گوناگون كه براى دستيابى به تمام مباحث آن ناگزير بايد به تقسيم و رشته رشته كردن آن انديشيد. البته فقه از دير باز برابر نيازهاى هر روزگار باب بنديهايى داشته و دارد ولى آنچه در كانون توجه است نو شدن برابر نياز هر روزگارى است.

شهيد صدر از جمله نوآورانى است كه باب بندى جديد در فقه را در كانون توجه خويش قرار داد. براى پى بردن به ژرفاى نوآورى آن فرزانه نگاهى به پيشينه بحث مى افكنيم.

پيشينه باب بندى فقه

در نخستين بخش بندى فقه فقه به دو بخش شده بخش عبادات و بخش معاملات. عبادات طهارت نماز

زكات روزه خمس حج و جهاد است و معاملات ديگر احكام فقهى كه آنها را معاملات بالمعنى الأعم گويند در مقابل معاملات بالمعنى الاخص: تجارت و مسائل مربوط به آن.

اين بخش بندى هم در بين علماى شيعه و هم در بين علماى سنى ديده مى شود و افزون بر كتابهاى فقهى در كتابهاى اصولى نيز مطرح است بر اين تقسيم دليلها و توجيه هايى از صاحب نظران ارائه شده كه به آنها اشاره مى كنيم:

1 . غزالى (م:505هـ.ق) كار آدمى را چهار چيز مى داند: دو مربوط به باطن: مهلكات و منجيات و دو مربوط به ظاهر:

(آن دو كه به ظاهر تعلق دارد:

ركن اول: گزاردن فرمان حق است كه آن را عبادات گويند.

ركن دوم: نگاه داشتن ادب است اندر حركات و سكنات و معيشت كه آن را معاملات گويند.)7

بى گمان در برخى آداب و كارهاى معيشتى نيز فرمان خدا لحاظ مى شود و از اين جهت ارزش مى يابند و برخى آداب اجتماعى جنبه فرهنگى و قومى دارند و به دين مربوط نيستند.