در ادامه سلسله درس هاى اخلاق استاد مصباح يزدى در تبيين وصاياى امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب، در اين شماره، بخش دوم از اين سخنرانى ها را پى مى گيريم. در بخش اول، درباره موضوعاتى چون گرايش فطرى انسان در تقرّب به خدا، پيروى از اهل بيت: به عنوان عرفان حقيقى، بزرگ ترين خطر تهديد كننده سالك الى الله در دام هاى گسترده شيطان و برخى از ويژگى هاى دوستان اهل بيت: (عظمت آخرت در نظر آنان، نورانى بودن دل هاى ايشان، اجتناب از دنياگرايى و انس با خدا) سخن به ميان آمد.
قرآن و سنّت، كيمياى مورد جست و جوى بشر
به بركت پيروى از اهل بيت:، همه ما تا حدى راه سعادت را از شقاوت تشخيص مى دهيم. اما آنچه كه در نظر ما كوچك و كم ارزش به حساب مى آيد، براى كسانى كه از اين معارف بى بهره اند، مانند گوهر گران بهايى است كه بايد مدت ها زحمت بكشند تا به آن دست بيابند. به بركت اهل بيت:، اين گوهرها به راحتى به دست ما رسيده است. متأسفانه به همين دليل، گاهى در زندگى به آنها چندان اهميت نمى دهيم و آنها را خوب به كار نمى گيريم; تصور مى كنيم براى رسيدن به سعادت، بايد به دنبال چيزى گشت كه نه در كتابى باشد و نه كسى درباره آن بحثى كرده باشد. ولى چنين نيست. آنچه براى سعادت ما اهميت داشته، در كتاب و سنّت بيش تر بر آن تأكيد گرديده و به صورت واضح تر بيان شده است; زيرا خدا خود مى خواهد كه بندگان را به قرب خويش برساند. بنابراين، نبايد آنها را كم اهميت تلقى كنيم و دنبال چيزهايى عجيب و غريب باشيم.
محاسبه نفس
يكى از موضوعاتى كه در روايات بر آن بسيار تأكيد گرديده و علماى اخلاق درباره اش بسيار بحث كرده اند، مسأله «محاسبه نفس» است. در اين روايت نيز بر اين مسأله تأكيد شده كه هر كس بايد از خود حساب بكشد و دست كم، در هر شبانه روز، يك بار خود را محاسبه كند. بهترين موقع براى اين كار شب هاست كه پيش از خواب، دست كم، چند دقيقه در رفتارمان تأمل كنيم و ببينيم كه آيا كارهايى كه انجام داده ايم درست بوده است يا نه. اگر خطايى انجام داده ايم، به آن معترف باشيم و در صدد جبران آن برآييم.امام صادق(ع) در اين روايت به اين جندب مى فرمايند: «ياابنَ جندب، حقٌّ على كلِّ مسلم يَعرفُنا أن يَعرضَ عملَه في كلّ يوم و ليلة على نفسهِ فيكونَ محاسبَ نفسهِ، فإن رأى حسنةً استزادَ منها و إن رأى سيّئةً استغفرَ منها لئلاّ يُخزى يومَ القيمةِ»;(1) اى پسر جندب، بر هر مسلمانى كه ما را مى شناسد، لازم است كه در هر روز و شب، اعمالش را بر خود عرضه بدارد و از نفس خود حساب بكشد; اگر كار خوبى در آنها يافت، بر آن بيفزايد و اگر كار زشتى يافت، طلب بخشايش نمايد تا در قيامت دچار رسوايى نگردد.
عامل وادار سازنده انسان به محاسبه
امام صادق(ع) در اين روايت، بر اين نكته تأكيد دارند كه هر مسلمانى كه ما را مى شناسد، خود را به ما منتسب مى كند و مى خواهد برنامه زندگيش را از ما بگيرد، بايد كارهاى خود را وارسى كند. اين از جمله ويژگى هايى است كه خداى متعال به روح انسان عطا كرده كه مى تواند بر اعمال خود نظارت و مراقبت داشته باشد. اين يكى از مسائلى است كه بسيارى از فيلسوفان جهان در آن متحير مانده اند. هر كس معمولاً مى تواند به جز خود نظر داشته باشد و به او بنگرد، اما اينكه بتواند به خودش هم نظر داشته باشد از ويژگى هاى مهم روح آدمى است. كسانى كه درباره معرفت نفس مطالعاتى دارند، به خوبى به اين واقعيت پى برده اند كه انسان موجودى است كه مى تواند خود را تشويق كند، تنبيه نمايد، توبيخ كند و... . اينكه اين چه خصوصيتى است نياز به بحثى مفصل دارد، اما گذشته از آن، يكى از الطاف خداوند است كه به انسان مرحمت كرده است. بنابراين، مورد تأكيد است كه در هر شبانه روز، دست كم، يك بار اعمال خودرابررسى كند; ببيندآيا كار خوبى انجام داده است يا نه.طبق اين روايت، انسان بايد حسابرس اعمال خود باشد، اگر كار خوبى در اعمالش مشاهد كرد، توجه داشته باشد كه لطفى از جانب خداست، از او توفيق بخواهد كه آن كار را بيش تر انجام دهد. در روايات ديگرى آمده است كه در چنين حالتى، ابتدا خدا را شكر گزارد، سپس از او بخواهد كه توفيق عنايت كند تا فردا كارهاى بهتر و بيش ترى انجام دهد. اگر هم لغزشى در اعمال خود مشاهده كرد، تدارك كند و پيش از همه، توبه نمايد. البته گاهى توبه لوازمى دارد; مثلاً، اگر عملى از او فوت شده، قضا نمايد يا اگر حقى از كسى ضايع ساخته، ادا كند و يا چنانچه كار زشت ديگرى انجام داده، آن را جبران نمايد تا كارهاى بد در روح او رسوخ نكند و در نهايت، در قيامت نيز رسوا نشود.امام صادق(ع) در كلمات خود، ضمن اشاره به محاسبه، اين نكته را هم متذكر مى شوند كه «لئلاّ يُخزى يومَ القيمةِ»; تا در قيامت، رسوا نگردد. اين هشدار ايجاب مى كند تا ما توجه نمانيم و كارى نكنيم كه در قيامت رسوا شويم. در آن صورت، ديگر راهى براى جبران وجود نخواهد داشت و به حسرت مبتلا خواهيم شد. از نظر روحى، چنين هشدارهايى مهم و مؤثر است; زيرا تا وقتى انسان سود يا ضرر كارى را درك نكند نسبت به انجام يا ترك آن رغبتى نشان نمى دهد. عاملى كه انسان را وادار به انجام كارى مى كند، نوعى نفع و مصلحتى است كه از كار عايد او مى شود. يا آنچه او را از انجام آن باز مى دارد، ترس از گرفتارى است. اگر بخواهيم برنامه صحيحى اجرا كنيم، بايد فوايد آن را در نظرمان مجسّم نماييم تا انگيزه اى براى انجام آن داشته باشيم و آن را بهتر انجام دهيم. عدم توجه به اين مسائل و در نتيجه، كار بدون انگيزه موجب مى شود انسان تنبل بار بيايد و مسائل را جدى نگيرد. بنابراين، براى جلوگيرى از پشيمانى ـ كه از هر عذابى دردناك تر است ـ انسان بايد از همين حالا به حساب خود رسيدگى كند.
لطفا منتظر باشید ...
