نقش و عملكرد مسجد در تربيت - نقش و عملکرد مسجد در تربیت نسخه متنی

نقش و عملكرد مسجد در تربيت

عبدالرضا ضرّابى

مقدمه

مشاهدات تجربى، اظهارات دست اندركاران امور مساجد وانجام مصاحبه هاى اكتشافى اوليه، كه با چند تن از مردم عادى و برخى افراد فعال در مساجد انجام شده است، نشان مى دهد كه حضور مردم در مساجد نسبت به دوران انقلاب (1356 - 1357 ) و سال هاى ابتدايى پس از پيروزى انقلاب (1358 - 1360) كاهش يافته است. بنابراين، اكنون به صورت جدّى، اين سؤال مطرح است كه دلايل اين كاهش حضور چيست؟ چرا صفوف نماز جماعت خلوت است؟ چرا شور و نشاط اواخر دهه پنجاه در مساجد ديده نمى شود؟ چرا از كتابخانه هاى مساجد، از كلاس ها، سخنرانى ها و ساير فعاليت هاى مساجد استقبال نمى شود؟
در تحليل پديده كاهش حضور در مساجد، اولين دليل عمده اى كه مطرح است، مقطعى بودن بعضى از نيازها در دوران رونق مى باشد. طى دهه هاى چهل و پنجاه، به دنبال مجموعه اى از تحولات اجتماعى و فرهنگى، يك خواسته و نياز جمعى در ميان مردم پديد آمد: "برچيده شدن نظام شاهنشاهى و ايجاد حاكميت اسلام". كاهش حضور در مساجد در دوره ركود نسبى، تا اندازه اى به اين دليل بود كه اولاً، با پيروزى انقلاب و ثانياً با خنثى شدن بسيارى از توطئه هاى پس از انقلاب، نيازهاى مذكور منتفى شده بود.

براى اين قسمت از تحليل، نمى توان نتايج كاربردى ارائه داد; زيرا نيازهاى مقطعى ياد شده، مربوط به همان دوره خاص بوده است و نمى توان و نبايد آن ها را در همان شكل سابق احيا كرد. اما يادآورى آن، اين فايده را دارد كه برخى از دلايل پديده كاهش حضور را آشكار و قابل فهم مى سازد.

بر مبناى اين تحليل، به منظور افزايش حضور مردم در مساجد ، بايد با مداخله در متغيرهايى كه موجب تغيير در تعادل نياز ارزشى مردم شده است، اين تعادل را به سوى برترى نسبى نيازها و ارزش هاى جمعى و متعالى، هدايت نمود. اگر بتوانيم فاصله ميان واقعيت ها و آرمان ها را كاهش دهيم، ميزان فقر را به حداقل برسانيم، سطح انتظار مردم را از زندگى به گونه اى نسبى كاهش دهيم و نهادهاى ارشادى و تبليغى خود را فعال سازيم ، به نتيجه خواهيم رسيد.

مقاله حاضر دو محور اساسى «نقش و عملكرد مسجد» و «ويژگى هاى نسل جوان» را به اجمال مورد بررسى قرار داده و با عنايت به نقش مسجد در تربيت نسل جوان ، پس از ارائه يك گزارش از پژوهشى كه نگارنده در اين زمينه انجام داده، در خصوص عوامل و شيوه هاى جذب جوانان به مسجد، راه كارهايى عملى پيشنهاد نموده است.

نقش و اهميت مسجد در اسلام

در فرهنگ دينى، نام «مسجد» يادآور بندگى و كرنش در پيشگاه خداوند متعال است. «مسجد» يعنى: جايگاه سجده، و سجده اوج عبادت و بندگى انسان براى خداست; «السجودُ منتهىَ العبادةِ مِن بَني آدم.» در حقيقت، برترين و اصيل ترين محل براى عبادت و تقربّ جستن به خداوند متعال مسجد است. بنابراين، در قرآن كريم بر جنبه هاى عبادى مسجد بيش از هر بعد ديگرى تكيه شده است.

مسجد جايگاه عبادت و پرستش خالصانه خداوند است; «و اَنَّ المساجدَ لِلّهِ فَلاَ تَدعُوا مَعَ اللَّهِ اَحداً.» (جن: 18) مسجد جايگاه زمزمه و نجواى صادقانه با معبود است; «وَ اَقيمُوا وُجوهَكُم عِندَ كُلِّ مَسجد وَادعُوهُ مُخلصينَ لَهُ الدّينَ». (حج: 4)
مسجد پايگاه عروج انسان از خاك به افلاك است; «سُبحانَ الّذي اَسرى بِعبدهِ ليلاً مِن المسجدِ الحرامِ اِلىَ المسجدِ الاَقصى.»(اسراء:1) مسجد زيارتگاه خاص بارى تعالى است; «اَلا طُوبَى لِعبد تَوضَّأ في بيتهِ ثُم زارني في بيتي»; خوشا به حال بنده اى كه در خانه خويش وضو بگيرد، آن گاه مرا در خانه ام زيارت كند. (پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)) انوار تابناك و بى آلايش پرستش در مسجد، براى عرش نشينان پرتو افكنى مى كند، آن سان كه ستارگان آسمان براى ما خاك نشينان نور افشانى مى كنند; «اِنَّ بيُوتي فِى الارضِ المساجدُ تُضىِءُ لاِهلِ السَّماءِ كما تُضىءُ النُجومُ لاِهلِ الاَرضِ.»
كوتاه سخن آن كه يكى از نقش هاى اساسى مسجد آن است كه زمينه عبادت پر حضور و خالصانه را فراهم نمايد تا مؤمنان در آن جا با پرداختن به نماز و ذكر و دعا، زنگار غفلت از دل و جان بشويند و با خداوند متعال ـ به معناى واقعى كلمه ـ انس بگيرند.

ابعاد تربيتى مسجد به گونه اى با ابعاد عبادى آن مرتبط است; زيرا عبادت پرورش دهنده روح و روان آدمى بوده و پاسخ به آن در واقع، پاسخ به يك نياز طبيعى و مهم اوست. كسى كه نيازهاى جسمى و روانى خود را به طور منطقى پاسخ گويد شخصيتى متعادل مى يابد.

عبادت و راز و نياز با خداوند نياز واقعى و فطرى هر انسان و مكمّل، بلكه مقوم شخصيت اوست. گرچه عبادت در هر مكانى اين نياز روحى را به طور نسبى تأمين مى كند، ولى اين نياز در مسجد و عبادتگاه بهتر و كامل تر تأمين مى شود. بر اين پايه، انسان بنا به فطرت خويش، معبد و مسجد را دوست مى دارد و بدان عشق مىورزد.

پژوهش هاى تاريخى نشان مى دهد كه معبد با انسان هم راه و هم زاد بوده است. از اين رو، معصومان(عليهم السلام) در سخنان خويش، مسجد را آشيانه و پناهگاه مؤمن بر شمرده اند; پناهگاهى كه انسان در آن از دغدغه و اضطراب فاصله مى گيرد و به آرامش و سكون دست مى يابد. امام صادق(عليه السلام) به مسلمانان سفارش مى كند كه هنگام رويارويى با مشكلات و اندوه هاى دنيوى، به نماز و مسجد پناه ببرند. بدين روى، از يك نگاه، جنبه هاى عبادى مسجد را مى توان در شمار نقش تربيتى آن نيز به شمار آورد.

مسجد با ايجاد آشنايى و پيوند ميان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بسترى مناسب براى پرورش و تربيت روحى، اجتماعى وى فراهم مى كند. در مكتب تربيتى اسلام و بسيارى از مكتب هاى تربيتى ديگر، «انزواطلبى» و «جمع گريزى» بيمارى روحى شناخته مى شود، در حالى كه اجتماعى بودن و جمع گرايى ـ در حد معقول آن ـ نشانه سلامت روح و روان انسان و تعادل فكرى او به حساب مى آيد. مسجد با فراخوانى پيوسته مسلمانان به جمع، روح جمع گرايى، انعطاف و نظم پذيرى را در آنان تقويت مى كند. افزون بر آنچه گذشت، مسجد معمولاً جايگاه طرح مشكلات و مباحث اجتماعى است و به طور طبيعى، با حضور در چنين مكانى روح تعهد و دردمندى در فرد ايجاد مى شود.