بررسى نگرش دينى روستاييان نسبت به مديريت رفتار با آب در دو منطقه سروستان و كامفيروز استان فارس

معصومه فروزانى و منصور شاهولى

«آب اصل حيات است و خاك شالوده خلقت، و بررسى اثر آب و خاك در خلقت و درك اهميت آنها در زندگى انسان، نكته قابل توجهى است تا انسان بداند در حفظ اين دو نعمت چه مسئوليتى دارد.» [1]

بنابر بررسى ادبيات موضوع در داخل كشور، عواملى نظير افزايش جمعيت، تغييرات اقليمى، نبود بارش كافى و پراكنش نامناسب آن و وارد ساختن پسابهاى آلوده صنعتى (فاضلابها) به درياچه ها و رودخانه ها از جمله دلايل بحران كمبود آب در كشور گزارش شده اند و پيش بينى مى شود كه همواره با كاهش مداوم منابع تجديد شونده آب رو به رو خواهيم بود. ولى بررسى بيشتر موضوع در سطح جهانى نشان مى دهد كه نگرش نامناسب افراد نسبت به آب و نحوه استفاده از آن از جمله دلايل اصلى كمبود آب است; زيرا فقط 20 درصد اين بحران، ناشى از تغييرات اقليمى است. با اين حال، راهكارهايى كه تا كنون در كشور براى مقابله با بحران كمبود آب به اجرا درآمده اند، همواره به راهكارهاى فنى محدود بوده اند و به نگرش افراد نسبت به آب كه به عنوان گزينه اى مكمل براى كاستن از بحران كمبود آب محسوب مى شود، به اندازه راهكارهاى فنى توجه نشده است.

بر همين اساس در اين مقاله ديدگاهى مبتنى بر توجه به راهكارهاى متكى بر ارزشها و تعاليم دينى، مطرح شده است. لذا، هدف پژوهش حاضر مطالعه نگرش دينى روستاييان نسبت به رفتار با آب و مصرف آن بوده است كه با روش پيمايشى انجام گرفت و 270 نفر از روستاييان 20 روستاى دو بخش سروستان (به عنوان منطقه كم آب) و كامفيروز (به عنوان منطقه پرآب) از توابع استان فارس به روش نمونه گيرى خوشه اى مورد مصاحبه قرار گرفتند. پس از تعيين روايى وسيله پژوهش، پايايى آن نيز به وسيله آزمون كرونباخ آلفا تعيين گرديد كه ميزان استاندارد شده آن 93/0 بوده است. براى سنجش نگرش روستاييان نيز از مقياس ليكرت استفاده شد كه براى تحليل آنها از آزمونهاى غير پارامتريك نرم افزار آمارى spss استفاده گرديد.

نتايج به دست آمده نشان مى دهند كه در كل دو منطقه سروستان (كم آب) و كامفيروز (پر آب)، شناخت و احساس دينى روستاييان از آب تقريباً قوى است و رفتار آنها نسبت به آب تقريباً متناسب با تعاليم و ارزشهاى دينى است. تحليل بيشتر نگرش روستاييان شركت كننده در مطالعه نشان داد كه در نگرش شناختى روستاييان به آب تفاوتى وجود ندارد; ولى از لحاظ نگرش احساسى، احساس زنان خانه دار روستايى درباره آب قوى تر از احساس مردان روستايى است. با اين وجود تمايل به رفتار مطابق ارزشها و تعاليم دينى در ميان مردان روستايى بيش تر از زنان روستايى است.

همچنين روستاييان بى سواد و روستاييان مسن (بالاتر از 51 سال) نسبت به روستاييان با سواد و جوان تر از احساس قوى ترى نسبت به آب برخوردارند. در مناطقى هم كه روستاييان از آب مازاد بهره مندند، احساس قوى ترى نسبت به آب در ميان روستاييان وجود دارد و همچنين روستاييانى كه داراى باغ ثمردار هستند و روستاييانى كه از منابع آب آشاميدنى نظير آب چاه، قنات، رودخانه و باران استفاده مى كنند نسبت به روستاييانى كه از ديگر انواع منابع آبى ـ نظير آب لوله كشى ـ استفاده مى كنند، به رفتار مناسب تر با آب تمايل بيش ترى دارند.

مقدمه

بررسيها نشان مى دهند كه بسيارى از افراد كشورهاى مختلف از مقدار آب موجود به طور غير اصولى استفاده مى كنند، بر همين اساس انتظار مى رود در آينده اى نزديك عمده ترين مشكل جهان، بحران كمبود آب باشد; چنان كه امروزه شاهد پيامدهاى اين بحران مى باشيم. در همين زمينه مدير كل يونسكو اعلام داشته است:

«از تمام بحرانهاى اجتماعى و طبيعى كه ما انسانها با آن روبه رو هستيم، بحران كمبود آب مهم ترين آنهاست; زيرا با وجود اين كه منابع آب در اين زيست كره در حال كاستن است، تقاضا براى آن به شدت و با آهنگى ناپايدار در حال رشد است، به طورى كه تا 20 سال آينده ميانگين عرضه آب در جهان براى هر فرد تا يك سوم ميزان فعلى آن كاهش مى يابد.» [2]

بنابر بررسى ادبيات موضوع در داخل كشور، عواملى نظير افزايش جمعيت، تغييرات اقليمى، نبود بارش كافى و پراكنش نامناسب آن و وارد ساختن پسابهاى آلوده صنعتى (فاضلابها) به درياچه ها و رودخانه ها از جمله دلايل بحران كمبود آب در كشور گزارش شده اند و پيش بينى مى شود كه همواره با كاهش مداوم منابع تجديد شونده آب رو به رو خواهيم بود.

در كشور ايران نيز با احتساب نسبت حجم آب مورد استفاده و نرخ پايين بهره ورى آن و روند فزاينده فعلى جمعيت، پيش بينى شده است كه همواره با كمبود مستمر آب روبه رو خواهيم بود. [3] بر طبق آمارهاى موجود، ميانگين ريزشهاى جوى در ايران سالانه از 250 ميلى متر تجاوز نكرده، و اين مقدار تقريباً يك سوم حد متوسط بارندگى كره زمين (830 ميلى متر) است [4] . علاوه بر آن، آلودگى آبها، كاهش ميزان سرانه زمينهاى كشاورزى، افزايش كاربران زمينهاى آبى و سطح اراضى فارياب، محدود و نامنظم بودن بارش نزولات جوى، گسترش شهرنشينى و صنعتى شدن، بالا رفتن سطح زندگى، كه همگى رابطه تنگاتنگى با مصرف آب سالم و بهداشتى دارند، و نهايتاً استفاده ناصحيح از آب، تقاضا براى مصرف آب را به منظور شرب، كشاورزى و صنعت افزايش داده اند [5] . به رغم مسلم بودن بحران كمبود آب در جهان و در كشور، بررسى ادبيات موضوع در داخل كشور نشان مى دهد كه مديريت بحران كمبود آب، صرفاً به راهكارهاى فنى محدود مى شود.

در يك نگاه كلى، مديريت منابع آب كشور شامل كليه فعاليتهايى مى شود كه به منظور تهيه، توزيع، مصرف، تنظيم، تصفيه و تعيين وضعيت آب انجام مى شود. به عبارت ديگر، راهكارهايى كه تا كنون براى مقابله با بحران كمبود آب به اجرا در آمده اند، شامل سه دسته فعاليت تخصيص و توزيع آب موجود ميان مصرف كننده هاى مختلف، مصرف آب موجود با راندمان بيشتر و تغيير الگوى كمى و كيفى توليدات آبى مى گردد. [6]

در واقع روشهاى مديريت آب در يك كشور، كه متكى بر اطلاعات و توأم با احساس مسئوليت باشد، در دراز مدت براى بهداشت، بقاى اجتماعى و اقتصادى، و همچنين اعتبار ملى آن اهميت دارد. با اين وجود ساده انگارى و نظرات بسيار ساده شده در مديريت آب مى تواند گمراه كننده و سدى بر سر راه تفهيم و تفاهم و متعاقب آن پيشرفت باشد. براى مثال، اينكه آب به عنوان يك كالاى اقتصادى معرفى و دريافت بهاى كامل آب تامين شده، به عنوان يك راهكار فنى تخصيص و توزيع آب و چاره تمامى مسائل مربوط به بحران كمبود آب تلقّى گردد نظريه اى سهل انگارانه است. از اين رو لازم است تا در جامعه تفاهم وسيع ترى درباره پيامدهاى مصرف بى رويه آب به وجود آيد. با اين وجود مديريت اعمال شده براى رفع اين بحران اغلب به راهكارهاى فنى بحران آب محدود مى شود و پرواضح است كه اين مديريت براى مقابله با بحران، كافى نخواهد بود.

در عين حال مى دانيم كه استفاده ناصحيح و نگهدارى نامناسب از اين نعمت خدادادى، موجب از دسترس خارج شدن مقادير زيادى از آن مى شود; و اين در حالى است كه در تعاليم اديان الهى لزوم توجه به اين امر مورد تاكيد است.

براى نشان دادن گرايشهاى بين المللى در كمك گرفتن از دين در جهت حفاظت از منابع طبيعى به طور اعم و منابع آبى به طور اخص، همين بس كه يك هزار دانشمند در مركز مطالعات اديان جهان در دانشگاه هاروارد آمريكا به پژوهش درباره ارتباط دين و زيست بوم پرداخته اند و دريافته اند كه:

«اديان بايد از نيروى خود براى پايان دادن به بهره بردارى لجام گسيخته انسان از منابع طبيعى و ايجاد روحيه مسئوليت پذيرى مشترك براى حفظ محيط زيست استفاده كنند. بدين منظور بايد رهبران اديان با دانشمندان، اقتصاددانان، كارشناسان آموزش و سياست گذاران همكارى كنند.» [7]

از اين رو در اين عصر براى رهايى از بروز بحرانهايى نظر كمبود آب، رويكرد كمك از دين مطرح شده است; زيرا متوسل شدن به راهكارهاى صرفاً فنى، ناشى از عدم درك عميق و همه جانبه انسانها در برنامه هاى زيست محيطى است و اگر هم به انسان توجه شده، تنها به عنوان يك توليد كننده و در راستاى همان مسائل فنى بوده است. [8]

اين در حالى است كه ميزان تاثيرى كه ايمان به خدا و پايبندى به اصول دينى در هدايت افراد به راه صلاح و رفتار متعادل با محيط زيست بر جاى مى گذارد به مراتب بيش تر از ميزان تاثير قوانين و مقررات در ريشه كن ساختن عوامل مخرب زيست محيطى است. در واقع انتظارى كه از دين در اين رابطه وجود دارد به حدى است كه از مقررات و توجيهات فنى ساخته نيست; زيرا اعتقادات نزد مردم از قوانين حكومتى نيرومندترند و پايبندى افراد به اعتقادات بيش تر از پايبندى آنها به قوانين است كه نشأت گرفته از توجه دين به خود انسان، ارزشها و عقايد او و همچنين ايجاد مسئوليت در او نسبت به اعتقادات و ارزشهاست. [9]

همچنين در گزارش اجلاس جهانى آب كه در سال 2003 در كيوتوى ژاپن برگزار شده آمده است:

«مسائل مرتبط با بينش و نگرش و رفتار، سه منشأ بحران آب هستند و صرفاً 20 درصد بحران كمبود آب، مربوط به تغييرات آب و هوايى است.» [10]

بر همين مبنا توجه به ارزشها و تعاليم دينى و درك عميق و همه جانبه مخاطبان، از ضروريات رفع بحران كمبود آب است. پژوهش حاضر با هدف مطالعه نگرش دينى روستاييان نسبت به مديريت رفتار با آب، صورت گرفت تا به نحوه نگرش دينى مردم (شناخت، احساس و رفتار) نسبت به آب پى بَرَد و متعاقباً نگرش آنان را بين دو منطقه پرآب و كم آب مورد مقايسه قرار دهد.

راهكارهايى كه تاكنون در كشور براى مقابله با بحران كمبود آب به اجرا درآمده اند، همواره به راهكارهاى فنى محدود بوده اند و به نگرش افراد نسبت به آب كه به عنوان گزينه اى مكمل براى كاستن از بحران كمبود آب محسوب مى شود، به اندازه راهكارهاى فنى توجه نشده است.

روش تحقيق

چنان كه گذشت، اين پژوهش مبتنى بر پژوهش پيمايشى از انواع پژوهشهاى توصيفى است كه براى بررسى توزيع ويژگيهاى يك جامعه آمارى به كار مى رود. اين نوع تحقيق مى تواند براى پاسخ به سؤالهاى پژوهشى زير مورد استفاده قرار گيرد.

وضعيت نگرش شناختى، احساسى و رفتارى دينى روستاييان نسبت به آب در دو منطقه مورد تحقيق از لحاظ شرايط اقليمى (بارندگى) چگونه است؟

ماهيت نگرش شناختى، احساسى و رفتارى دينى روستاييان نسبت به آب در دو منطقه مذكور از لحاظ ويژگيهاى فردى چگونه است؟

ماهيت نگرش شناختى، احساسى و رفتارى دينى روستاييان نسبت به آب در اين مناطق از لحاظ ويژگيهاى اقتصادى به چه صورت است؟

اهداف

هدف كلى اين پژوهش، بررسى نگرش دينى موجود روستاييان نسبت به آب در دو منطقه كم آب سروستان و پرآب كامفيروز در استان فارس است كه بر همين مبنا اهداف اختصاصى زير براى پيشبرد آن در نظر گرفته شده است:

ـ تعيين شاخصهاى دينى مديريت بهينه آب به كمك روش هرمنوتيك; [11]

ـ سنجش شاخصهاى فوق بين روستاييان مناطق سروستان (كم آب) و كامفيروز (پرآب);

ـ بررسى وضعيت موجود شاخصهاى دينى;

ـ مقايسه شاخصهاى فوق بين دو منطقه از لحاظ ويژگيهاى فردى، اقتصادى و اجتماعى.

نگرش دينى و شاخصهاى آن

نگرش به مجموعه اى از باورها اشاره دارد كه به يك موضوع يا موضع خاص وابسته است. [12] بارنارد [13] عقيده دارد كه نگرش پيش شرطى براى عمل و در واقع بيانى از آمادگى است كه بر فرد تأثير مى گذارد و موجب مى شود تا فرد رفتار معين و معلومى انجام دهد. [14]

بنابر نظر بسيارى از روان شناسان، نگرش، داراى سه جزء شناختى، احساسى و رفتارى است. منظور از جزء شناختى نگرش، باورها و اطلاعاتى است كه فرد درباره موضوع دارد; البته مهم ترين اين شناختها آنهايى هستند كه با نوعى ارزيابى همراه باشند. جزء احساسى نگرش شامل احساساتى است كه موضوع نگرش در شخص برمى انگيزد; يعنى موضوع ممكن است خوشايند يا ناخوشايند باشد. همين جنبه است كه نقش انگيزشى بر رفتار دارد و اهميت بعد احساسى را در نگرش مورد تاكيد قرار مى دهد; در واقع اين جزء هيجانى است كه به انديشه نيرو مى دهد.

سومين جزء نگرش، نگرش رفتارى يا جزء آمادگى براى عمل است كه موجب مى شود شخص در برخورد با موضوع، رفتارى از خود نشان دهد. اين سه جزء نگرش تاثير متقابل دارند. اما براى برخى موضوعات عامل نگرش شناختى مهم تر است و براى برخى عامل عاطفى و براى برخى ديگر عامل رفتارى. با اين وجود بسيارى از نگرشهاى انسانها ناشى از ارزشهاى دينى مورد قبول آنهاست تا بررسى و آزمايش دقيق موضوعهاى مورد نظر; به همين دليل بررسى تاثير دين بر نگرش روستاييان نسبت به آب اهميت دارد.

بررسيها نشان مى دهند كه بسيارى از افراد كشورهاى مختلف از مقدار آب موجود به طور غير اصولى استفاده مى كنند، بر همين اساس انتظار مى رود در آينده اى نزديك عمده ترين مشكل جهان، بحران كمبود آب باشد.

براى سنجش نگرش دينى روستاييان نسبت به رفتار بهينه با آب از شاخصهاى ارزشهاى دينى و تعاليم مذهبى استفاده گرديد. منظور از ارزشهاى دينى در اين پژوهش، همانا اصولى است كه در نتيجه اعتقاد به خداى يكتا در فرد شكل مى گيرد و با طبيعت اخلاقى فرد متناسب است و با استناد به آيات قرآن استخراج شده اند. منظور از تعاليم مذهبى نيز تعاليمى است كه برگرفته از روايات درباره مصرف آب مى باشند; زيرا دين اسلام به نيايش و ستايش خدا محدود نبوده بلكه براى كليه شئون فردى و اجتماعى انسانها دستورهاى جامع و مقررات مخصوص وضع كرده است. از اين رو، به واسطه پيوندى كه دين ميان زندگى اجتماعى انسان و پرستش خدا ايجاد مى كند، در همه اعمال فردى و اجتماعى، انسان را در مقابل خداى متعال مسئول مى داند.

پس از بررسى و تحليل اسناد و منابع مرتبط با ارزشهاى دينى و تعاليم مذهبى موجود در دين اسلام نسبت به آب، شاخصهايى براى سنجش نگرش دينى بر اساس اين ارزشها و تعاليم نسبت به آب براى مصرف شرب و مصارف كشاورزى به دست آمد كه در جدول 1 آورده شده اند.

جدول 1: شاخصهاى سه جزء نگرش دينى نسبت به آب شرب و كشاورزى به دست آمده به كمك هرمنوتيك

اجزاى نگرش

شاخصها

شناختى

ريزش به اندازه باران نشانه حكمت و تدبير الهى است.

خداوند از طريق باران، آب را براى پاكيزگى انسانها نازل مى كند.

ماده اوليه آفرينش و حيات، آب است.

خداوند آب را در زمين ذخيره مى كند تا به وسيله چاه از آن بهره بردارى شود.

آب به قدر و اندازه مناسب روى كره زمين وجود دارد.

يكى از روشهاى شكر گزارى در مقابل خداوند به سبب نزول باران و رحمت الهى، اسراف نكردن در مصرف آب است.

احساسى

ادامه زندگى به آب بستگى دارد.

آب پديده خير و مباركى است كه باعث بقاى زندگى مى شود.

آب براى انسان رزق و روزى مى آورد.

آب، پاك و مايه پاكى مى باشد و نبايد آن را آلوده كرد.

آب دادن به مزرعه خدمت به خداوند است و موجب خشنودى او مى گردد.

در مصرف آب نبايد اسراف كرد.

ذخيره كردن آب از كارهاى نيك شمرده مى شود.

رفتارى

موقع وضو گرفتن و يا غسل كردن، بايد مراقب بود كه زياده از اندازه مصرف نگردد.

بايد براى آب پول پرداخت.

براى جلوگيرى از آلوده شدن آب انبارها بر اثر ورود حيوانات به آنها، بايد آنها را حصاركشى كرد.

بايد مراقب بود كه محل حفر چاه يا قنات را جايى انتخاب كرد كه باعث كم شدن آب چاه يا قنات ديگران نشود.

نبايد در مسير راه آب باغها و مزارع، خانه ساخت.

نبايد اجازه داد كه سموم و كودهاى شيميايى به درون آبها و يا چاهها وارد شوند و باعث آلوده شدن آنها گردند.

لازم به ذكر است كه به منظور تحليل اسناد و منابع از روش هرمنوتيك كه كارايى آن در بررسى اسناد در موارد مشابه تاييد گرديده استفاده شده است.

الگوى مورد استفاده در تفسير نمونه هاى مكتوب و شفاهى شامل اين مراحل است: دارا بودن پيش فهم يا پيش دانسته درباره متن مورد نظر; طراحى پرسشهايى بر مبناى پيش دانسته ها و انتظاراتى كه از متن مى رود; يافتن هدف متن و انگيزه مولف از پديد آوردن آن; يافتن معناى كلى مورد نظر متن و بازگردانى آن به زبان خواننده و با توجه به شرايط زمانى حاكم. [15]

بنابر نظر پاتون ( patton ) نيز هرمنوتيك يك رهيافت نظرى است كه مى تواند در بررسيهاى كيفى مورد استفاده قرار گيرد و در واقع هرمنوتيك مطالعه فهم و معناى متن و يا به عبارت ديگر تفسيرى است كه با توجه به زمينه و هدف اصلى متن صورت مى گيرد. [16]

منطقه مورد مطالعه

الف) سروستان

سروستان از توابع شهرستان شيراز است كه در جنوب شرقى شيراز واقع شده و ميزان متوسط بارندگى آن در سطح دشت سروستان 200 ميلى متر و در ارتفاعات 300 ميلى متر در سال برآورد شده است. اين بخش فاقد روخانه دايمى است و تنها رواناب حاصل از نزولات جوى در ارتفاعات، منبع تغذيه سفره هاى زيرزمينى آبى آن مى باشد. همچنين درياچه مهارلو تنها منبع سطحى موجود در حوزه آبريز سروستان است. اهالى منطقه آب شرب مورد نياز خود را از آب لوله كشى تهيه مى كنند ولى براى كشاورزى از آب چاه و يا در قسمتهايى از منطقه از آب قنات استفاده مى كنند.

در اين بخش تنها تعداد اندكى قنات وجود دارد كه در زمان تحقيق داراى لايه هاى آبده بوده ولى تعداد بسيارى از آنها به دليل حفر چاههاى عميق و نيمه عميق، استحصال بيش از حد از سفره هاى آب زيرزمينى، لايروبى نكردن به موقع و برنامه ريزى ناصحيح در عمران روستاها خشك شده اند. بخش سروستان با مساحت 1730 كيلومتر مربع داراى سه دهستان سروستان با مساحت 1078 كيلومتر مربع، كوهنجان با مساحت 483 كيلومتر مربع و مهارلو با مساحت 160 كيلومتر مربع مى باشد. [17]

ب) كامفيروز

كامفيروز از توابع شهرستان مرودشت استان فارس مى باشد، كه در شمال غربى استان فارس واقع است. اين منطقه در بالا دست سد درودزن قرار دارد و قسمت اعظم اراضى آن از رودخانه كر آبيارى مى شوند. ميزان متوسط بارندگى در سطح دشت كامفيروز 274 ميلى متر در سال برآورد شده است. اين بخش با مساحت 881 كيلومتر مربع داراى سه دهستان خرم مكان با مساحت 255 كيلومتر مربع، كامفيروز جنوبى با مساحت 160 كيلومتر مربع و كامفيروز شمالى با مساحت 466 كيلومتر مربع است. [18]

جامعه آمارى و نمونه گيرى

جامعه آمارى مورد مطالعه در اين پژوهش، روستاييان بخش سروستان ـ به عنوان منطقه كم آب ـ و بخش كامفيروز ـ به عنوان منطقه پرآب ـ استان فارس مى باشد. بر اساس آمارهاى ارائه شده كل جمعيت روستاييان اين دو بخش در آخرين سرشمارى نفوس و مسكن در سال 1379، 47276 نفر بوده است. [19]

روش نمونه گيرى از جمعيت بر اساس روش نمونه گيرى خوشه اى [20] بوده است. اين روش اغلب در بررسيهاى وسيع مورد استفاده قرار مى گيرد; زيرا هزينه كم ترى در بردارد. براى نمونه گيرى خوشه اى ابتدا گروههاى بزرگى را انتخاب كرده و سپس از اين گروهها، نمونه گيرى مى شود. گروهها با نمونه گيرى تصادفى، انتخاب مى شوند [21] . با توجه به اينكه دو منطقه سروستان و كامفيروز متشكل از چندين دهستان هستند، كه خود آنها نيز شامل چندين روستا مى باشند، بنابراين فاصله فيزيكى بين عناصر نمونه گيرى [22] (روستاييان) زياد بوده، و روستاها به عنوان واحدهاى نمونه گيرى [23] انتخاب شدند و طبيعتاً روستاييان نيز عناصر نمونه گيرى محسوب مى شوند.

لازم به ذكر است كه تعداد روستاهاى انتخابى از هر يك از دهستانها بر اساس نسبت درصد تعداد روستاهاى آن دهستان به تعداد كل روستاهاى موجود در بخش انتخاب شده اند. همچنين اندازه نمونه ها نيز بر اساس اندازه درصد جمعيت هر يك از دهستانها به كل جمعيت بخش و تعداد پاسخگويان در هر روستا نيز بر اساس نسبت جمعيت آن به كل جمعيت دهستان تعيين شده است.

براى نشان دادن گرايشهاى بين المللى در كمك گرفتن از دين در جهت حفاظت از منابع طبيعى به طور اعم و منابع آبى به طور اخص، همين بس كه يك هزار دانشمند در مركز مطالعات اديان جهان در دانشگاه هاروارد آمريكا به پژوهش درباره ارتباط دين و زيست بوم پرداخته اند و دريافته اند كه: اديان بايد از نيروى خود براى پايان دادن به بهره بردارى لجام گسيخته انسان از منابع طبيعى و ايجاد روحيه مسؤوليت پذيرى مشترك براى حفظ محيط زيست استفاده كنند .

بدين منظور از دهستانهاى بخش سروستان تعداد 9 روستاى نظرآباد، كته گنبد، شورجه، دهنو، سعادت آباد، سيف آباد، كوهنجان، دوبنه و مهارلو كهنه به شكل تصادفى انتخاب شدند كه در مجموع 120 نفر از روستاييان به عنوان جمعيت نمونه در بخش سروستان شركت كردند. از دهستانهاى بخش كامفيروز نيز، تعداد 11 روستاى خواجه اى، شول بزرگ، شير محمدى، لير منجان، بيلو و على آباد عليا، اله مرادخانى، پالنگرى كهنه، حسين آباد، خانيمن، قلعه نوپالنگرى به شكل تصادفى انتخاب شد و 150 نفر از اهالى روستاهاى مذكور به عنوان جمعيت نمونه از اين بخش شركت نمودند كه مجموعاً 270 نفر در پژوهش حضور داشتند.

پرسشهاى اين تحقيق شامل چهار بخش اطلاعات بيوگرافى و شغلى، نگرش شناختى، نگرش احساسى و نگرش رفتارى بوده است. لازم به ذكر است كه شاخصهاى مذكور در قالب طيف ليكرت براى سنجش نگرش در اين پژوهش به كار گرفته شده اند.

ابزار تحقيق و آزمون آن

جمع آورى اطلاعات در اين پژوهش با استفاده از پرسشنامه صورت گرفت. پرسشنامه در واقع يكى از ابزارهاى رايج تحقيق و روشى مستقيم براى جمع آورى داده هاى تحقيق است كه پس از تعيين روايى و پايايى آن در ميان افراد جامعه مورد نظر توزيع مى شود.

همان طور كه صاحب نظران اظهار مى دارند، پايايى به ثبات ابزار سنجش بازمى گردد و روايى به اين مفهوم است كه يك ابزار خاص در واقع آنچه را كه قرار است مورد سنجش قرار دهد، بسنجد [24] . در اين پژوهش با بررسى پرسشنامه توسط صاحب نظران و اساتيد، روايى صورى [25] آن تعيين گرديد.

براى تعيين پايايى آن نيز از يك طرح راهنما [26] استفاده شد و پرسشنامه به شكل مقدماتى مورد آزمون قرار گرفت تا در عين اينكه پايايى آن مشخص مى گردد، اصلاحات لازم نيز در عبارات و سؤالات پرسشنامه انجام گيرد. به همين منظور پرسشنامه مقدماتى بر روى تعداد 35 نفر از روستاييان دو روستاى مهارلوى نو از دهستان مهارلو متعلق به بخش سروستان و روستاى پالنگرى نو از دهستان كامفيروز شمالى مربوط به بخش كامفيروز انجام پذيرفت. سپس داده هاى به دست آمده به رايانه انتقال داده شد و ضريب پايايى پرسشنامه با استفاده از ضريب آلفا كرونباخ استاندارد شده، 93/0 به دست آمد.

نحوه تحليل يافته ها

براى تجزيه و تحليل داده هاى جمع آورى شده با استفاده از پرسشنامه، از نرم افزار ( versio10) SPSS و از دو دسته آمار توصيفى نظير توزيع فراوانيها، درصدها، ميانگينها و همچنين آمارهاى استنباطى براى تعيين روابط بين متغيرها استفاده شد.

ليكن با توجه به اينكه داده ها در قالب طيف ليكرت مطرح شده اند، بنا به نظر برخى صاحب نظران، به دليل اينكه چنين داده هايى داراى سطح سنجش رتبه اى بوده اند، مناسب براى به كارگيرى آزمونهاى پارامترى نمى باشند; از اين رو براى تحليل استنباطى آنها از آزمونهاى غيرپارامترى معادل آزمون تى مستقل (آزمون من ويتنى 13) و آزمون تحليل واريانس يكطرفه (آزمون كروس كالواليس 14) استفاده شد.

به دليل اينكه مقياس ليكرت شامل شمارى از گزيدارهاى مطلوب يا نامطلوب نسبت به موضوعات معين است، كه پاسخگويان موافقت يا مخالفت خود را با هر گزيدار ابراز مى كنند; به هر پاسخ يك امتياز عددى تعلق مى گيرد كه نشان دهنده مطلوبيت يا عدم مطلوبيت گزيدار است، و در پايان امتيازها با هم جمع مى شوند تا نگرش پاسخگويان نسبت به موضوع مورد بررسى، سنجيده شود. بنابراين لازم است كه پاسخ آزمودنى به هر يك از گويه ها از نظر عددى (رتبه) ارزش گذارى شود و سپس حاصل جمع اين ارزشها نمره آزمودنى را در اين مقياس به دست دهد.

بنابراين با توجه به اينكه طيف ليكرت براى سنجش نگرش شناختى در اين پژوهش داراى پنج گزينه خيلى موافق (5 امتياز)، موافق (4 امتياز)، نظرى ندارم (3 امتياز)، مخالف (2 امتياز) و خيلى مخالف (1 امتياز) است، دامنه امتيازى كه پاسخگويان مى توانند براى 7 شاخص نگرش شناختى كسب كنند، بين 7 و 35 است; بدين معنى كه هر چه امتياز پاسخگويان به 35 نزديك تر باشد، نسبت به آب از گرايش شناختى بيش ترى برخوردار بوده و هر چه امتياز پاسخگويان كم تر و به عدد 7 نزديك تر باشد، نگرش شناختى كم ترى نسبت به آب داشته اند.

براى 8 شاخص نگرش احساسى نيز به همين ترتيب عمل مى شود; بدين معنا كه با توجه به طيف ليكرت پنج گزينه اى بسيار موافقم (5 امتياز)، موافقم (4 امتياز)، نظرى ندارم (3 امتياز)، مخالفم (2 امتياز) و بسيار مخالفم (1 امتياز)، دامنه امتيازى كه پاسخگويان مى توانند كسب كنند بين 8 و 40 است و هر چه امتياز پاسخگويان به 40 نزديك تر باشد، از نگرش احساسى بيش ترى نسبت به آب برخوردار بوده و هر چه امتياز آنها كم تر و به 8 نزديك تر باشد، گرايش احساسى كم ترى نسبت به آب داشته اند.

براى نگرش رفتارى نيز طيف خيلى زياد (5 امتياز) زياد (4 امتياز)، متوسط (3 امتياز)، كم (2 امتياز) و خيلى كم (1 امتياز)، براى 6 شاخص آن مطرح شده است كه بنابر آن دامنه امتيازى كه پاسخگويان مى توانند كسب كنند بين 6 و 30 است. بدين معنى كه هر چه امتياز پاسخگويان به 30 نزديك تر باشد، تمايل رفتارى بيش ترى نسبت به آب دارند و هر چه امتياز آنها كم تر و به 6 نزديك تر باشد، تمايل كم ترى به رفتار مطابق با گزينه هاى شاخص دينى داشته اند.

لازم به ذكر است كه براى جملات منفى نيز، وزن دادن بر عكس انجام گرفت. به همين ترتيب براى پرسشهاى باز نيز، پاسخهاى داده شده به هر پرسش باز، ابتدا دسته بندى شدند و آنگاه به هر دسته يك عدد تعلق گرفت.

مسائل مرتبط با بينش و نگرش و رفتار، سه منشأ بحران آب هستند و صرفاً 20 درصد بحران كمبود آب، مربوط به تغييرات آب و هوايى است.

يافته ها

1ـ توصيف پاسخهاى سه جزء نگرش دينى روستاييان نسبت به آب

نتايج بررسى پاسخهاى كل جمعيت مورد مطالعه به گزينه هاى اجزاء نگرش شناختى، احساسى و رفتارى نسبت به آب، به تفكيك دو بخش سروستان و كامفيروز در جدول 2 آمده است. نتايج جدول 2 نشان مى دهد كه براى جزء نگرش شناختى، ميانگين امتياز نهايى كسب شده توسط كل جمعيت مورد مطالعه، 34/26 مى باشد. همچنين ميانگين امتياز نهايى كسب شده توسط جمعيت مورد مطالعه در بخش سروستان 10/26 مى باشد كه به تعداد بسيار كمى پايين تر از ميانگين امتياز نهايى كسب شده توسط جمعيت مورد مطالعه در بخش كامفيروز (52/26) است. اما ميانگين امتياز نهايى نگرش شناختى كل جمعيت نشان دهنده شناخت دينى متوسط رو به بالاى روستاييان دو منطقه نسبت به آب است.

براى جزء نگرش احساسى ميانگين امتياز نهايى كسب شده توسط كل جمعيت مورد مطالعه، 28/35 مى باشد، كه حاكى از احساس تقريباً قوى دينى روستاييان دو منطقه نسبت به آب است. در همين رابطه ميانگين امتياز نهايى كسب شده توسط جمعيت مورد مطالعه در بخش سروستان 13/35 مى باشد كه پايين تر از ميانگين امتياز نهايى كسب شده توسط جميعت مورد مطالعه در بخش كامفيروز (39/35) است.

براى جزء نگرش رفتارى نيز ميانگين امتياز نهايى كسب شده توسط كل جمعيت مورد مطالعه، به ترتيب 23/23، 27/23 و 20/23 مى باشد، كه نشان دهنده بالاتر بودن ميانگين امتياز نهايى كسب شده توسط روستاييان بخش سروستان است. همچنين ميانگين امتياز نهايى در كل دو منطق ه تقريباً به عدد 30 نزديك تر است كه نشان از رفتار تقريباً متناسب با تعاليم و ارزشهاى دينى نسبت به آب در ميان روستاييان دو منطقه است.

جدول 2: ميانگين رتبه اى و امتياز نهايى پاسخ روستاييان به سه جزء شاخصهاى نگرش دينى

اجزاء نگرش

ميانگين رتبه اى

كل

سروستان

كامفيروز

شناختى

ميانگين كل

امتياز نهايى

76/3

34/26

73/3

1/26

79/3

52/26

احساسى

ميانگين كل

امتياز نهايى

41/4

28/35

39/4

13/35

42/4

39/35

رفتارى

ميانگين كل

امتياز نهايى

87/3

23/23

88/3

27/23

87/3

2/23

2ـ تحليل سه جزء نگرش دينى روستاييان نسبت به آب از لحاظ ويژگيهاى فردى

با بررسى مقايسه ميانگين رتبه اى اجزاء نگرش دينى روستاييان، تفاوت معنى دارى در نگرشهاى شناختى، احساسى و رفتارى روستاييان در دو بخش سروستان (كم آب) و كامفيروز (پرآب) مشاهده نشد. همچنين بررسى نتايج حاصل از مقايسه ميانگين رتبه اى اجزاء نگرشهاى دينى گروه پاسخگويان كشاورز و غير كشاورز، تفاوت معنى دارى را بين اين دو گروه نشان نداد (جدول 3).

مقايسه ميانگين رتبه اى اجزاء نگرش دينى بين زنان و مردان روستايى نسبت به آب، براى دو جزء احساسى و رفتارى، تفاوت معنى دارى را به ترتيب در حد 001/0 = P و 05/0 = P نشان مى هد (جدول 3). به عبارت ديگر، نگرش احساسى در بين زنان نسبت به آب از نگرش احساسى در بين مردان بيش تر است، ولى نگرش رفتارى در بين مردان بيش از نگرش مشابه در بين زنان است. يعنى تمايل به رفتار مطابق با گزينه هاى نگرش رفتارى در اين پژوهش در ميان مردان روستايى بيش تر از زنان روستايى است.

مقايسه ميانگين رتبه اى اجزاى نگرش دينى روستاييان باسواد با روستاييان بى سواد حاكى از آن است كه نگرش احساسى روستاييان سواددار و روستاييان محروم از سواد در حد 001/0 = P تفاوت معنى دارى دارند. ولى نگرش شناختى و رفتارى آنها تفاوت معنى دارى را نشان نمى دهند (جدول 3). بدين معنا كه نگرش احساسى روستاييان محروم از سواد نسبت به آب از نگرش احساسى روستاييان باسواد بيش تر است. با اين وجود مقايسه ميانگين رتبه اى اجزاء نگرش دينى روستاييان داراى سطوح تحصيلات مختلف، تفاوت معنى دارى را در سه جزء نگرش شناختى، احساسى و رفتارى آنها نشان نداد (جدول 3).

مقايسه ميانگين رتبه اى اجزاى نگرش دينى روستاييان با گروه سنى مختلف، تفاوت معنى دارى را در حد 001/0 = P در جزء احساسى آنان نشان مى دهد. ليكن نگرش شناختى و رفتارى آنها تفاوت معنى دارى را نشان نداد (جدول 3). ميانگين نگرش احساسى روستاييان در گروه سنى بالاتر، بيش تر است و ميانگين نگرش احساسى گروه سنى 51 سال و بيش تر، از دو گروه ديگر بالاتر است، كه نشان دهنده قوى تر بودن نگرش احساسى آنها نسبت به آب است.

جدول 3: مقايسه رتبه اى سه جزء نگرش دينى روستاييان نسبت به آب از لحاظ ويژگيهاى فردى

ويژگيهاى فردى

شناختى

احساسى

رفتارى

بخش كامفيروز (پرآب)12/13288/13752/141

ساكن بخش سروستان (كم آب)21/13860/13368/130

سطح معنى دارى ( P ) [27] 522/0653/0232/0

گروه

كشاورز

غير كشاورز

سطح معنى دارى ( P )

47/136

03/132

697/0

35/134

63/139

645/0

34/137

92/128

463/0

زنان35/14392/15689/123

جنس مردان03/12984/11707/145

سطح معنى دارى ( P)131/00001/0 [28] 026/0 [29]

روستاييان باسواد18/13147/12593/137

سواد روستاييان محروم از سواد86/14716/16454/128

سطح معنى دارى ( P)122/00001/0*385/0

سطح تحصيلات

ابتدايى

راهنمايى

ديپلم

بعد از ديپلم

سطح معنى دارى ( P )

10/107

97/104

03/85

27/95

223/0

53/103

02/108

89

02/84

268/0

31/104

77/98

91/94

83/104

836/0

گروه سنى

25 ـ 13

50 ـ 26

84 ـ 51

سطح معنى دارى ( P )

07/134

30/135

64/138

944/0

31/112

86/144

31/155

001/0*

32/133

20/138

89/132

868/0

3ـ تحليل سه جزء نگرش دينى روستاييان نسبت به آب از لحاظ ويژگيهاى اقتصادى

مقايسه ميانگين رتبه اى اجزاى نگرش دينى گروه روستاييان داراى باغ ثمردار و گروه روستاييان بدون باغ ثمردار نشان مى دهد كه نگرشهاى شناختى و احساسى اين دو گروه تفاوت معنى دارى ندارند. ليكن نگرش رفتارى آنها در حد 05/0 = P تفاوت كاملا معنى دارى را نشان مى دهد (جدول 4) و نگرش رفتارى باغ داران نسبت به آب از نگرش رفتارى روستاييان فاقد باغ بيش تر است.

بنابر نظر بسيارى از روان شناسان، نگرش، داراى سه جزء شناختى، احساسى و رفتارى است. منظور از جزء شناختى نگرش، باورها و اطلاعاتى است كه فرد درباره موضوع دارد; البته مهم ترين اين شناختها آنهايى هستند كه با نوعى ارزيابى همراه باشند. جزء احساسى نگرش شامل احساساتى است كه موضوع نگرش در شخص برمى انگيزد; يعنى موضوع ممكن است خوشايند يا ناخوشايند باشد. همين جنبه است كه نقش انگيزشى بر رفتار دارد و اهميت بعد احساسى را در نگرش مورد تاكيد قرار مى دهد; در واقع اين جزء هيجانى است كه به انديشه نيرو مى دهد.

مقايسه ميانگين رتبه اى اجزاى نگرش دينى روستاييان داراى دام و طيور با روستاييان بدون دام و طيور نشان مى دهد كه نگرش احساسى روستاييانى كه در منزل دام و طيور پرورش مى دهند و روستاييانى كه دام و طيور پرورش نمى دهند در حد 001/0 = P با يكديگر تفاوت كاملا معنى دارى دارد. ولى نگرش شناختى و رفتارى آنها تفاوت معنى دارى را نشان نمى دهد (جدول 4); به عبارت ديگر، روستاييانى كه در منزل دام و طيور پرورش نمى دهند نسبت به آب از نگرش احساسى قوى ترى برخوردارند.

مقايسه ميانگين رتبه اى اجزاى نگرش دينى روستاييان از نظر نوع شغلى آنها حاكى است كه جزء نگرش احساسى آنها در حد 001/0 = P با يكديگر تفاوت معنى دارى دارد. ولى نگرش شناختى و رفتارى آنها تفاوت معنى دارى رانشان نمى دهد (جدول 4). در واقع ميانگين نگرش احساسى زنان خانه دار نسبت به آب از ميانگين نگرش احساسى كشاورزان، محصلان، معلمان و صاحبان ديگر مشاغل بيش تر است.

مقايسه ميانگين رتبه اى اجزاى نگرش دينى روستاييان از نظر منابع تامين آب شرب، حاكى است كه نگرش رفتارى آنها در حد 001/0 = P با يكديگر تفاوت معنى دارى دارد. ولى نگرش شناختى و احساسى آنها تفاوت معنى دارى را نشان نمى دهد (جدول 4).

توجه به ميانگينهاى به دست آمده در اين زمينه اين نكته را نشان مى دهد كه ميانگين جزء نگرش رفتارى افرادى كه از منابع آب آشاميدنى نظير چاه، قنات، رودخانه و باران استفاده مى كنند بيش تر از ميانگين نگرش رفتارى افرادى است كه از ديگر انواع منبع آب شرب استفاده مى كنند.

مقايسه ميانگين رتبه اى اجزاى نگرش دينى كشاورزان از نظر ميزان دسترسى به آب كشاورزى نشان مى دهد كه تنها جزء نگرش احساسى آنها در حد 05/0 = P با يكديگر

تفاوت معنى دارى دارد. ولى نگرش شناختى و رفتارى آنها تفاوت معنى دارى را


نشان نمى دهد (جدول 4).

با توجه به اين جدول و ميانگينهاى به دست آمده، مشاهده مى شود كه ميانگين نگرش احساسى كشاورزانى كه از منابع كافى آب براى كشاورزى برخوردارند، از ميانگين نگرش احساسى دو گروه ديگر، كم تر است.

بررسى نتايج حاصل از مقايسه ميانگين رتبه اى اجزاى نگرش دينى روستاييان با سطوح درآمدى متفاوت، نشان مى دهد كه نگرش احساسى روستاييان در حد 001/0 = P با يكديگر تفاوت معنى دارى دارد. ولى نگرش شناختى و رفتارى آنها تفاوت معنى دارى را


نشان نمى دهد (جدول 4).

در واقع ميانگين نگرش احساسى روستاييانى كه داراى درآمد ساليانه 40 ميليون تا 60 ميليون ريال هستند، از ميانگين نگرش احساسى بقيه روستاييان بيش تر است.

به عبارت ديگر، روستاييانى كه درآمد سالانه آنها در اين طيف قرار مى گيرد، از نگرش احساسى قوى ترى نسبت به آب برخوردارند.

جدول 4: مقايسه ميانگين رتبه اى سه جزء نگرش دينى روستاييان نسبت به آب از لحاظ ويژگيهاى اقتصادى

ويژگيهاى اقتصادى

شناختى

احساسى

رفتارى

مالكيت زمين

زراعى

روستاييان داراى زمين زراعى

روستاييان فاقد زمين زراعى

سطح معنى دارى ( P )

36/136

42/132

730/0

39/134

48/139

656/0

36/137

85/128

458/0

نوع مالكيت

زمين

اجاره اى

ملكى

سهم برى

تركيبى از هر سه

سطح معنى دارى ( P )

24/102

37/105

40/140

93/98

574/0

24/101

95/106

60/107

79/98

918/0

86/104

81/102

40/123

57/120

663/0

پرداخت

حقابه

كشاورزانى كه حقابه مى پردازند

كشاورزانى كه حقابه نمى پردازند

سطح معنى دارى ( P )

11/139

25/132

468/0

95/136

20/134

772/0

05/129

32/141

196/0

روستاييان داراى باغ ثمردار35/13854/15410/164

مالكيت باغ روستاييان فاقد باغ ثمردار02/13529/13267/130

سطح معنى دارى ( P)804/0098/0013/0 [30]

روستاييان داراى دام و طيور90/13871/11843/135

مالكيت دام و طيور روستاييان بدون دام وطيور37/13330/16254/135

سطح معنى دارى ( P)568/00001/0 [31] 991/0

نوع شغل

خانه دار

كشاورز

محصل

معلم

مشاغل ديگر

سطح معنى دارى ( P )

02/143

89/132

126

96/122

77/138

718/0

07/154

21/117

48/113

08/114

99/158

001/0**

23/123

11/144

25/147

38/138

64/134

922/0

ويژگيهاى اقتصادى

شناختى

احساسى

رفتارى

آب لوله كشى73/13727/13387/127

چاه و لوله كشى58/13825/16496/175

منابع آب شرب چشمه و لوله كشى94/10478/15434/141

منابع ديگر (چاه، قنات، رودخانه)11/13326/12761/194

سطح معنى دارى ( P)439/0389/0001/0 [32]

آب كافى56/10954/9397/106

ميزان دسترسى كمبود آب32/10398/11239/106

به آب كشاورزى آب مازاد91/14413023/124

سطح معنى دارى ( P)652/0047/0 [33] 092/0

سطوح درآمد ساليانه (ميليون ريال)

كمتر از 20

20 تا 40

40 تا 60

60 تا 80

بيش تر از 80

سطح معنى دارى ( P )

75/140

03/135

24/160

55/105

08/125

131/0

16/126

06/134

30/191

05/102

50/138

001/0**

20/128

97/137

52/122

89/184

48/135

053/0

نتيجه گيرى و پيشنهادات

در زمينه كمبود آب و بحران ناشى از مصرف روزافزون آن، همان گونه كه پيش از اين آمد، راه حلهاى موجود براى رويارويى با اين مشكل عمدتاً بر جنبه هاى فنى براى حل بحران تكيه دارند، در صورتى كه مشكلات نگرشى و به تبع آن مسائل رفتارى در مركز توجه براى حل بحران كمبود آب قرار مى گيرند. از اين رو در اين پژوهش ابعاد نگرشى دينى روستاييان نسبت به آب در دو منطقه سروستان (كم آب) نسبت به روستاييان بخش كامفيروز (پرآب) از شناخت و احساس دينى ضعيف ترى نسبت به آب برخوردارند. اما رفتار دينى آنها نسبت به آب از روستاييان بخش كامفيروز (پرآب) قوى تر است. ولى در كل دو منطقه، شناخت و احساس تقريباً قوى روستاييان نسبت به آب از بعد دينى و همچنين رفتار تقريباً متناسب با تعاليم و ارزشهاى دينى نسبت به آب مشهود است.

يافته هاى تحليلى پژوهش نيز نشان مى دهد كه در نگرش شناختى روستاييان از لحاظ نوع اقليم، نوع فعاليت، جنس، برخوردارى از سطح تحصيلات و گروه سنى، تفاوت معنى دارى وجود ندارد. به عبارت ديگر، شناخت دينى روستاييان نسبت به آب و مصرف آن در دو منطقه كم آب و پرآب، بين كشاورزان و غير كشاورزان، زنان و مردان، روستاييان باسواد و بى سواد، سطوح مختلف تحصيل كردگان و گروههاى مختلف سنى تقريباً يكسان است.

در زمينه كمبود آب و بحران ناشى از مصرف روزافزون آن راه حلهاى موجود براى رويارويى با اين مشكل عمدتاً بر جنبه هاى فنى براى حل بحران تكيه دارند، در صورتى كه مشكلات نگرشى و به تبع آن مسائل رفتارى در مركز توجه براى حل بحران كمبود آب قرار مى گيرند.

از لحاظ نگرش احساسى، احساس زنان خانه دار روستايى نسبت به آب قوى تر از احساس مردان روستايى است. با اين وجود تمايل به رفتار مطابق با ارزشها و تعاليم دينى در ميان مردان روستايى بيش تر از زنان روستايى است. بنابراين به منظور تغيير نگرش دينى ـ ارزشى روستاييان نسبت به آب لازم است كه در دو بعد احساسى و رفتارى تلاشهايى صورت گيرد، تا نگرش احساسى مردان و نگرش رفتارى زنان نسبت به آب قوى تر شود; زيرا وجود شناخت و احساس قوى و رفتار نسبتاً مناسب، بستر را براى بهبود نگرشها فراهم مى آورد و بايد از اين فرصت بهره گرفت. از آنجا كه زنان روستايى تربيت كننده نسل آينده هستند، شايسته است كه تا حد ممكن در تغيير نگرش آنها براى تربيت نسلى با نگرشى عميق تر و مناسب تر نسبت به آب با برگزارى كلاسهاى آموزشى ـ ترويجى اقدام گردد.

افراد مسن و محروم از سواد نسبت به روستاييان باسواد و جوان تر روستايى از نگرش احساسى قوى ترى نسبت به آب برخوردارند، از اين رو، به راحتى مى توان دريافت كه شكاف قابل ملاحظه اى ميان روستاييان مسن و جوان تر از لحاظ احساسى وجود دارد، كه مبيّن بحرانى است كه ميان اين دو نسل درباره آب بروز كرده است كه دليل آن مى تواند سست شدن فرهنگ اصيل روستايى باشد.

در همين زمينه نتايج «تحليل آمارى مشكلات دينى و فرهنگى روستاييان» [34] كه توسط مركز مطالعات و تحقيقات حوزه نمايندگى ولى فقيه در جهاد كشاورزى سراسر كشور در سال 1381 منتشر شده، در مسائلى نظير اختلاف در مالكيت زمين، آب، مرتع، حريم چاهها، قناتها، خريد و فروش آبهاى موقوفه و غيره، نتايج مشابهى را نشان مى دهد. بنابراين لازم است كه نسبت به تقويت نگرش احساسى آنها نسبت به آب اقدام شود.

به هر حال، وجود احساس قوى روستاييان مسن و بى سواد نسبت به ارزشها و تعاليم دينى نسبت به آب، امكان تغيير نگرش رفتارى آنها را نيز مهيا خواهد كرد. از اين رو ضرورت دارد كه براى حفظ فرهنگ و ارزشهاى مرتبط با آب نزد افراد مسن، در مبادله فرهنگها به ويژه در مقوله دانش محلى و يا انتقال ارزشهاى موجود به نسل جوان، تلاش گردد; زيرا بر اساس نتايج حاصل از گزارش اجلاس جهانى آب نيز كه در سال 2003 در كيوتوى ژاپن برگزار شد، سه منشأ بحران آب، مسائل مرتبط با بينش و نگرش و رفتار انسانها هستند. [35]

نظر به اينكه روستاييان مسن كه عمدتاً جزء قشر بى سواد روستا هستند، در مقايسه با جوانان روستايى از نگرش احساسى عميق ترى نسبت به آب برخوردارند، بايد به دانش، باورها و اعتقادات مذهبى افراد مسن توجه خاصى مبذول شود، نه اينكه به دليل بى سوادى و كهولت سن كنار گذاشته شوند. بنابراين لازم است كه در مدارس و يا در كلاسهاى آموزشى ـ ترويجى به افراد مسن اهميت بيشترى داده شود تا جوانان روستايى بتوانند به آنها به عنوان يك الگوى معتبر در روستا مراجعه نمايند.

از جنبه احساسى، دانش آموزان و معلمان نيز از جمله گروههايى هستند كه در رده پايين جدول جاى دارند كه نشان از احساس ضعيف آنها نسبت به آب است و با بقيه گروههاى شغلى تفاوت معنادارى دارند. بنابراين، تا آنجا كه به مدرسه و نظام آموزشى مربوط است، اين نظام نتوانسته است وظيفه خود را در تغيير مثبت نگرش احساسى دانش آموزان روستايى نسبت به آب به خوبى انجام دهد; زيرا آموزشگران مدارس در روستاها كه به عنوان الگوى دانش آموزان ايفاى نقش مى كنند، از نگرش احساسى ضعيفى نسبت به آب برخوردارند. اين مسئله نشان از بحرانى دارد كه از سوى نظام آموزشى به مردم مناطق روستايى نفوذ پيدا مى كند و ناخواسته روستاييان را از محيطى كه در آن زندگى مى كنند و از ارزشها، باورها و آداب و رسوم قومى آن دور مى سازد.

بنابراين، ضرورى است كه در نهادهايى نظير مدارس و حتى مراكز آموزش عالى به ارزشهاى دينى و تعاليم مذهبى نسبت به آب توجه بيش ترى شود تا نسل جوان و تحصيل كرده مناطق روستايى احساس قوى ترى نسبت به آب به دست آورند و به تبع آن رفتار آنها نسبت به آب متناسب با ارزشها و تعاليم دينى گردد. در همين جهت، نظام آموزشى (رسمى) بايد نقشى دوجانبه در برنامه هاى آموزشى ايفا نمايد، بدين گونه كه ضمن آموزش و تربيت فراگيران در جهت پيشرفت در فن آورى و توليدات، در بعد تقويت فرهنگها و ارزشهاى مرتبط به رفتار با منابع خدادادى به ويژه آب نيز آموزشهاى لازم را ارائه نمايد; نيز از وجود افراد مسن در باب تربيت جوانان در اين باره استفاده نمايد و مراقب باشد تا از ارزشهايى كه زيربناى هويت فرهنگى دانش آموزان است، غفلت نورزد. از سوى ديگر، لازم است معلمان نيز طى دوره هاى آموزش ضمن خدمت و يا دوره هاى بازآموزى براى اين منظور آماده شوند تا الگوى خوبى براى دانش آموزان تلقى گردند.

نظر به اينكه روستاييانى كه در منزل دام و طيور پرورش نمى دهند و روستاييانى كه درآمد سالانه آنها در حد گروه متوسط (40 تا 60 ميليون ريال) است، نگرش احساسى بالاترى نسبت به آب دارند، لازم است تدابيرى به منظور برخوردار شدن روستاييان از درآمدى در حد متوسط انديشيده شود; زيرا كه تأمين متوسط درآمد مى تواند بر نگرشهاى روستاييان نسبت به آب تغيير مثبت ايجاد كند.

از ديگر نتايج پژوهش حاضر آن است كه در مناطقى كه روستاييان از آب مازاد برخوردارند، احساس قوى ترى نسبت به آب در ميان روستاييان وجود دارد، كه خود نقطه قوتى است در تبديل نگرشهاى احساسى به رفتارهاى متناسب با ارزشها و تعاليم دينى. بنابراين ضرورت دارد در اين گونه مناطق با برگزارى كلاسهاى آموزشى و ترويجى و يا از طريق مدارس به ارزشها و تعاليم دينى در خصوص مصرف و رفتار با اين ماده حياتى بيش تر پرداخته شده تا احساس مثبت آنها به رفتار مثبت نيز ختم گردد.

نتايج نشان داده اند روستاييانى كه داراى باغ ثمردار هستند و به باغ دارى مشغولند، نگرش رفتارى مساعدترى نسبت به آب دارند; زيرا باغ داران براى آبيارى باغ خود، با آب تماس بيش ترى دارند و آب را به عنوان لطف و نعمت الهى مى پندارند كه مى توانند با آن، باغ را به ثمر برسانند. بنابراين توصيه مى شود كه برنامه هاى آموزشى و ترويجى درباره مصرف صحيح آب، ارزشها، احكام و تعاليم دينى موجود در دين براى اين گروه از روستاييان از طريق رسانه هايى همچون صدا و سيما تهيه گردد كه به تداوم نگرشهاى رفتارى مثبت نسبت به آب كمك نمايد; زيرا دين اسلام تنها در مسائل مربوط به باور و عقيده حكم نمى دهد بلكه در خصوص تمامى جنبه هاى مربوط به زندگى، تصميم گيرى مى كند و به شيوه اى منظم آنها را تدبير مى نمايد. در واقع همه دانشهايى كه براى انسان مفيد است، جزيى از دانشى است كه اسلام، پيروان خود را به فراگيرى آنها ترغيب نموده است. [36]

همان طور كه در قسمت يافته ها آمده، روستاييانى كه از منابع آب آشاميدنى نظير آب چاه، قنات، رودخانه و باران استفاده مى كنند نسبت به افرادى كه از ديگر انواع منابع آب (عمدتاً آب لوله كشى) استفاده مى كنند، رفتار آنها با آب تناسب بيش ترى با ارزشها و تعاليم دينى دارد. به عبارت ديگر، به دليل راحتى و آسودگى اى كه آب لوله كشى براى مردم روستا به ارمغان آورده، صرفاً آن را به عنوان يك كالاى اقتصادى تلقى مى كنند كه به ازاى هر مقدار مصرف آن، ميزان معينى حقابه (آب بهاء) پرداخت مى كنند. بنابراين اين حق را براى خود قايل مى شوند تا هر نوع رفتارى با آب داشته باشند. در صورتى كه روستاييانى كه با كمبود آب آشاميدنى مواجه اند و ناچارند از منابع طبيعى نظير چشمه، رودخانه، آب باران و يا سازه هاى ديگرى چون چاهها، قناتها و غيره آب لازم را براى شرب خود تهيه كنند، ارتباط عميق ترى با آب دارند و در واقع به آب به عنوان نعمتى الهى كه از سوى خداوند به طور مستقيم براى آنها نازل شده، مى نگرند، از اين رو براى آب تقدس قايلند.

بر همين اساس لازم است كه در ميان روستاييانى كه فقط از آب لوله كشى استفاده مى كنند رفتار مطابق با ارزشها و تعاليم دينى نسبت به آب به نحوى تقويت شود و اين گونه نباشد كه به دليل پرداخت آب بها مجاز به مصرف آب و يا رفتار با آن به هر نحو ممكن باشند. بنابراين يكى از توصيه هاى مورد تاكيد آن است كه در كنار تأمين امكانات عمرانى براى روستاها نظير آب لوله كشى، آموزشهاى فرهنگى لازم براى بهبود نگرش روستاييان نيز به عمل آيد.

[1] ـ آب و خاك از ديدگاه قرآن، مرتضى نريمان زمان آبادى، جهاد سازندگى استان اصفهان، 1372، تفسير آيات 24 ـ 32 سوره عبس.

[2] ـ بحران كمبود آب شيرين در راه است، (هشدار سازمان ملل متحد در آستانه سومين نشست جهانى آب در ژاپن)، سعيد علوى نايينى، روزنامه همشرى، سال يازدهم، شماره 3003، 20 اسفند 1381، ص 5.

[3] ـ مديريت مصرف آب در بخش كشاورزى، برآورد تقاضا براى آينده، بحرانهاى خشكسالى، وضعيت موجود، چشم اندازهاى آينده و راهكارهايى جهت بهينه سازى مصرف آب، عباس كشاورز و كوروش صادق زاده، مؤسسه تحقيقات فنى و مهندسى كشاورزى، 1379.

[4] ـ نقش قنات در توسعه مناطق نيمه شرقى، مجموعه مقالات، مرتضى دوستى ثانى، شركت سهامى آب منطقه اى يزد، 1379، ج 1، ص 25 ـ 37.

[5] ـ مديريت مصرف آب در بخش كشاورزى، برآورد تقاضا ...، همان، ص 2.

[6] ـ جايگاه آبخيزدارى در مديريت منابع آب (مجموعه مقالات كنفرانس منطقه اى مديريت منابع آب)، محسن محسنى ساروى، دانشگاه صنعتى اصفهان، 6 ـ 8 شهريور ماه 1374، ص 261 ـ 271.

[7] ـ سير تحول نظريه هاى حفاظت خاك و رويكرد آنها در قرن بيست و يكم، منصور شاه ولى و موسى كاظمى، فصلنامه روستا و توسعه، مركز تحقيقات و بررسى مسائل روستايى جهاد سازندگى، 1378، سال سوم، شماره 2، ص 67.

[8] ـ رويكرد دينى در پايدارى منابع طبيعى (مراتع)، منصور شاه ولى و شيروان نورى پور، فصلنامه فرهنگ جهاد، 1381، سال هشتم، شماره دوم، ص 112 و 113.

[9] ـ گفتمان پايدارى محيط زيست بين پراگماتيسم و دين (اسلام)، مجموعه مقالات اولين همايش اسلام و محيط زيست، تهران، 1378، ص 101 ـ 124.

[10[- anonymous. the UN world water development report released. retrived 23 march 2003 from the world wide

web: http:// www.water2.ens.news.com/ens/mar2003.03.23. P. 1 - 3

[11] ـ هرمنوتيك، مطالعه فهم و معناى متن و در واقع تفسيرى است كه با توجه به زمينه و هدف اصلى متن صورت مى گيرد. به عبارت ديگر هرمنوتيك علمى است كه به منظور روزآمد كردن متون قديمى به كار مى رود.

[12] ـ نگرش و تغيير نگرش، يوسف كريمى، تهران، موسسه نشر ويرايش، چاپ اول، 1379.

[13[- barnard .

[14[- rahman,M.Z., mikuni, H .,& rahman, M.M. (1999). towards sustainable farming development: the attitude of farmers in a selected area of shimani prefecture, japan. journal of sustainable agriculture, VOL. 14, N. 4, PP. 19 - 33.

[15] ـ استفاده از روش هرمنوتيك براى غنى سازى دانش بومى، دانشگاه تهران، دانشكده منابع طبيعى، معاونت آموزش و تجهيز نيروى انسانى، ص 77.

[16[- patton , M.Q. (1990). qualitative evaluation and research methods (2nd. ed.). newbury park london: the international professional publishers, SAGE publications. P . 84.

[17] ـ آمارنامه استان فارس 1379، محبوبه يزدان بخش و زهرا جمشيدى، سازمان مديريت و برنامه ريزى استان فارس، 1380.

[18] ـ همان.

[19] ـ آمارنامه استان فارس 1378، 1379، سازمان مديريت و برنامه ريزى استان فارس، معاونت آمار و اطلاعات، نشريه شماره 79 ـ 80.

[20[- cluster sampling

[21] ـ روشهاى تحقيق در علوم اجتماعى، مهدى ايران نژادپاريزى، تهران، نشر مديران، 1378.

[22[- sampling element

[23[- sample unit

[24] ـ روش تحقيق، عزت الله كرمى، جزوه درسى چاپ نشده.

[25[- face validity

[26[- pilot

[27[- Two Tailed sig .

[28] ـ معنى دار در سطح 5% .

[29] ـ معنى دار در سطح 1/0% .

[30] ـ معنى دار در سطح 5% .

[31] ـ معنى دار در سطح 1/0% .

[32] ـ معنى دار در سطح 1/0% .

[33] ـ معنى دار در سطح 5% .

[34] ـ ر.ك: فرهنگ جهاد، سال هفتم، شماره سوم، بهار 1381، شماره پيوسته 27.

[35[- anonymous. the UN world water development report released. retrived 23 march 2003 from the world wide

web: http:// www.water2003.ens.news.com/ens/mar2003.03.23. P. 1 - 3.

[36] ـ چالش (ديدگاهها و تفكرات ماهاتير محمد درباره توسعه و تحول)، ماهاتير محمد، ترجمه سعيد عليميرزايى، تهران، وزارت جهاد كشاورزى، مركز تحقيقات و بررسى مسائل روستايى، 1383، ص 35.