دعا و نيايش داراى آثار مثبت و سازنده - به ويژه در صفاى دل و تهذيب نفس - است، و مىتوان از آن درسهاى فراوان گرفت، در راس اين درسها، سه درس مهم از دعا و به عبارت ديگر، سه بعد دعاست كه براى رسيدن به فيوضات دعا بايد مورد توجه قرار گيرند.
1. دعا براى دفع بلا و روا شدن حاجتها اثر كارساز دارد، لذا اميرالمؤمنين على (عليه السلام) فرمود:
ادفعوا امواج البلاء عنكم بالدعا، قبل ورود البلاء(153)؛
موجهاى بلاها را قبل از ورودشان، به وسيله دعا از خود دفع كنيد.
2. در كنار دعا و همراه آن، تضرع و خشوع و راز و نياز است، كه چنين خصالتى غرور انسان را مىشكند و دل را آماده پذيرش امور معنوى مىسازد و در نتيجه، انسان داراى آرامش نفس، قوت قلب و روحيه عالى مىشود؛ چنان كه در قرآن مىخوانيم:
ادعوا ربكم تضرعا و خفيه(154)؛
پروردگار خود را (آشكار) از روى تضرع و در پنهانى بخوانيد.
3. توجه به محتواى دعاها و معارف بلند آنها، مثل دعاى اول صحيفه سجاديه و خطبه اول نهج البلاغه - كه از نظر معارف و مطلب بلند و عرفانى، همسان هستند - باعث ارتقاى سطح معلومات و معرفت انسان و آشنايى بيشتر او با مفاهيم عالى اسلام مىشود و در راس آنها مساله توحيد و خداشناسى است كه نقش مهمى در استجابت دعا و استقاضه از نورانيت دعا دارند، چنان كه در روايت آمده است: گروهى از امام صادق پرسيدند: چرا ما دعا مىكنيم ولى مستجاب نمىشود؟ در پاسخ فرمود:
لانكم تدعون من لا تعرفونه(155)؛
زيرا شما كسى را مىخوانيد كه او را نمىشناسيد.
به طور كلى دعا، عبادتى است كه بيشترين نقش را در پاك سازى و به سازى روح و روان دارد، براى وصول به اين نقش، بايد شرايط واجب، مستحب كمال دعا را رعايت كرد، چنان كه استجابت دعا بستگى به شرايط دارد كه حفظ آنها، رابطه تنگاتنگ با تهذيب نفس و تكامل انسان دارد و مىتوان گفت، هر اندازه اثر دعا در انسان بروز كند، به همان اندازه آن دعا به استجابت رسيده است.
پيامبر اكرم (صلى الله عليه آله و سلم) فرمود:
كسى كه دوست دارد، دعايش مستجاب گردد، بايد غذا و محل كسب خود را پاك كند.
و نيز فرمود: بايد امر معروف و نهى از منكر كنيد وگرنه خدا بدان را بر نيكان شما مسلط مىكند و هر چه دعا كنيد مستجاب نخواهد شد(156).
در فرازى از دعاى كميل از زبان اميرمومنان على (عليه السلام) مىخوانيم:
اللهم اغفر لى الذنوب التى تحبس الدعاء؛
خدايا بيامرز، گناهانى را كه مانع استجابت دعا شدهاند.