بالجمله، بحمد الله و المنّه آنچه از لوازم بحث درباره تنظيم خانواده و كاهش جمعيّت تا بحال به نظر حقير فقير رسيد از ارائه مطلب و إعلام به اسناد و مدارك به قدر وسع و گنجايش خودداري نگرديد، امّا چون از قلم بعضي از دوستان ديرين، و صاحبان قلم پيشين، و انديشمندان ذوي العزّة و التّمكين، مطالبي ترشّح نموده و انتشار هم يافته است، و به نظر حقير بعضي از آن عبارات در جا و محلّ خود قرار نگرفته است، و اين رساله هم براي مجرّد رفع شبهات نگارش يافته است، صحيح بنظر نيامد ناديده از آن عبور نمايد ؛ بنابراين با اعتراف به شخصيّت علمي و موقعيّت ارجمند فعلي آن صديق حميم، چون از جميع ادلّه و شواهدي كه ذكر فرموده‌اند، در ضمن مطاوي رساله پاسخ داده شده است ؛ فعلاً به ذكر چند امر تبصرةً لي و تذكرةً لغيري مبادرت مي‌گردد:
مرقوم فرموده‌اند: «كسانيكه از كشورهائي همچون «هند» ديدن كرده‌اند ميگويند: انفجار جمعيّت به حدّي است كه ميليونها نفر بي‌خانمان در حاشيه جادّه‌ها و خيابانها و درون تونلها و زير پلها زندگي مي‌كنند. تولّد آنها در همان كنار جادّه و سرانجام، مرگشان نيز دركنار جادّه است. هر سال ميليونها نفر از گرسنگي در هندوستان و غير آن ميميرند و بيش از اين مقدار به سبب انواع بيماريها و نداشتن وسائل و دارو و درمان از دست ميروند. خداوند هرگز راضي نيست كه يك جامعه مسلمان به سرنوشتي اينچنين گرفتار شوند. از اين گذشته مشكل مهمتر يعني تحصيل و تربيت و تكامل معنوي كه هدف نهائي و أصلي اسلام است در چنين جوامعي هرگز حلّ نمي‌شود. و تا جمعيّت كنترل نگردد، و برنامه‌ريزي صحيح نشود و مشكل فقر و بيكاري حلّ نگردد، برنامه‌ريزيهاي تربيتي و انساني امكان پذير نيست. با شعارهاي گمراه كننده بجنگ واقعيّتها نمي‌توان رفت.»
عرض مي‌شود: گرسنگي هنديها غالباً اختصاص به هندوها دارد نه مسلمانان و معلول چند امر است: