مادى آن است تا بدين وسيله فرد فرد بشر را امتحان كند، سعادتمندان از ديگران متمايز شوند، و به همين منظور نسلها را يكى پس از ديگرى به وجود مىآورد و متاعهاى زندگى كه در زمين است در نظرشان جلوه مىدهد آنگاه آنان را به اختيار خود وامىگذارد تا آزمايش تكميل گردد، بعد از تماميت آن ارتباط مزبور را كه ميان آنان و آن موجودات بود بريده از اين عالم كه جاى عمل است به آن نشئه كه دار جزاست منتقلشان مىكند، همچنان كه فرمود: « اگر ببينى كه ستمكاران در گردابهاى مرگند و فرشتگان دستهاى خويش گشوده كه جانهاى خويش برآريد، امروز به گناه آنچه درباره خدا به ناحق مىگفتهايد و از آيههاى وى گردنكشى مىكردهايد مر شما را عذاب خفت مىدهند، شما تك تك بىكس و بىچيز همانطور كه نخستين بار خلقتان كرديم پيش ما آمدهايد و آنچه را به شما عطا كرده بوديم پشت سر گذاشتهايد واسطههايتان را كه مىپنداشتيد در عبادت شما شريكند با شما نمىبينيم، روابط شما گسيخته و آنچه مىپنداشتيد نابود شده است !» (93 و 94 / انعام)
ناگفته پيداست كه خداى سبحان از همه بشر ايمان نخواسته تا ايمان نياوردن عدهاى به معناى شكست خوردنش باشد، و اصرارشان در كفر و ضلالت به معناى مغلوبيت بوده باشد، و از اين جهت تو (اى پيامبر) ناراحت شوى، بلكه همين سرنوشت را خود او بر ايشان تنظيم نموده تا امتحانشان كند پس در هر حال خدا در آنچه خواسته غالب است.(1)
1- الميــــــزان ج 26، ص 47.
« وَ لَوْ بَسَطَ اللّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِه لَبَغَوْا فِى الاَرْضِ وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ !» (27 / شـــورى)
اگر خداىتعالى رزق همه بندگان خود را وسعت دهد، و همه سير شوند، شروع مىكنند به ظلم كردن در زمين، چون طبيعت مال اين است كه وقتى زياد شد طغيان و استكبار مىآورد: « اِنَّ الاْنْسانَ لَيَطْغى اَنْ رَاهُ اسْتَغْنى - انسان بدون هيچ استثنايى وقتى بىنياز شود طغيان مىكند!» (6 و 7 / علق) و به همين جهت خداىتعالى رزق را به اندازه نازل مىكند، و به هر كس مقدارى معين روزى مىدهد، چون او به حال بندگان خود خبير و بصير است، و مىداند كه هر يك از بندگانش استحقاق چه مقدار از رزق دارد، و چـه مـقدار از غنــا و فقـر مفيد به حال اوست، همان را به او مىدهد.
جمله « وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ،» بيان سنت الهيه در روزى دادن بر طبق حال مردم است. مىفرمايد: صلاح حال مردم در اندازه ارزاقشان دخالت دارد، و اين با طغيانى كه در بعضى ثروتمندان مشاهده مىكنيم و مىبينيم كه روز به روز ثروتمندتر مىشوند منافات ندارد، براى اين كه خداىتعالى غير از سنت فوق سنت ديگرى نيز دارد، كه بر سنت قبلى حاكم است، و آن عبارت است از سنت آزمايش و امتحان.
در اين باره فرموده: « اِنَّما اَمْوالُكُمْ وَ اَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ - جز اين نيست كه اموال و اولاد شما وسيله آزمايش شماست!» (15 / تغابن) و همچنين سنت سومى دارد، و آن سنتمكر و استدراج است، كه در آن باره مىفرمايد: « سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ وَ اُمْلي لَهُمْ اِنَّ