ما مِن شَيءٍ إلاّ ولَهُ حَدٌّ يَنتَهي إلَيهِ إلاّ الذِّكرَ فَلَيسَ لَهُ حَدٌّ يَنتَهي إلَيهِ . ¹

هر چيزى را حدّى است كه بدان پايان مى‏يابد ، جز ذكر (ياد خدا) ، كه حدّى ندارد تا بِدان ، پايان گيرد .

سپس ، اين آيه را برخواند :

«يَـأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اذْكُرُواْ اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا» . ²

اى آنانى كه ايمان آورديد! خداوند را بسيار ياد كنيد .

دو نكته مهم

در اين‏جا توجّه به دو نكته مهم ، ضرورى است :

1 . آنچه موجب بروز و ظهور آثار ذكر در تخليه و تجليه قلب و رسيدن به معرفت شهودى و محبّت خداست ، تداوم ذكر است ، چنان‏كه در بسيارى از متونى كه گذشت ، بدان تصريح شده‏است . ذكرى كه تداوم ندارد و بر قلبْ غلبه نمى‏كند ، نمى‏تواند موجب حركت انسان به سوى كمال مطلق باشد .

فقيه و محدّث بزرگ ، ملاّ محسن فيض كاشانى رحمه‏الله ، در هجدهمين رهنمود از بيست و پنج رهنمودى كه در رساله زاد السالك در پاسخِ نامه يكى از فُضلاى عصر خويش درباره كيفيت سلوك راه حق ارائه كرده است ، مى‏فرمايد :

قدرى از اذكار و دعوات را وردِ خود ساختن در اوقات معيّنه ، خصوصا بعد از نمازهاى فريضه .

و اگر تواند كه اكثر اوقات ، زبان را مشغول ذكر حق دارد ـ و اگر چه جوارح

1 -  الكافي : 2 / 498 / 1 .

2 -  احزاب : آيه 41 .