صفحه 448
قطعا نمىتوان گفت: آيه شامل او نيز مىشود، هم چنان كه كلمه (قوم من) در آيه: (وَ قالَ الرَّسُولُ يا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً، رسول گفت: اى پروردگار من، قوم من اين قرآن را متروك گذاشتند)، «1» شامل حال تمامى افراد امت نمىشود، بخاطر اينكه اولياء قرآن و رجالى كه (لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ، نه تجارتى آنان را از ياد خدا به خود مشغول ميكند، و نه خريد و فروش) «2» در ميانه همين قوم و امت رسول هستند.
پس همانطور كه گفتيم معناى كلمه امت بر حسب اختلاف موارد مختلف مىشود، يك جا بمعناى يك نفر مىآيد، جاى ديگر بمعناى عده معدودى، و جايى ديگر بمعناى همه كسانى كه به يك دين ايمان آوردهاند، مانند مورد: (تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ، لَها ما كَسَبَتْ، وَ لَكُمْ ما كَسَبْتُمْ، آنان امتى بودند كه گذشتند، و بآنچه كردند رسيدند شما نيز بان سرنوشتى خواهيد رسيد كه خودتان براى خود معين كردهايد) «3» كه خطاب در آن متوجه به تمامى امت است، يعنى كسانى كه به رسول اسلام (ص) ايمان آوردند، و يا بگو به همه كسانى كه رسول اسلام (ص) بسوى آنان مبعوث شده است.
بحث علمى
وقتى به داستان ابراهيم (ع) مراجعه مىكنيم، كه زن و فرزند خود را (از موطن اصلى) حركت مىدهد، و به سرزمين مكه مىآورد، و در آنجا اسكان مىدهد، و نيز بماجرايى كه بعد از اين اسكان پيشامد ميكند، تا آنجا كه مامور قربانى كردن اسماعيل مىشود، و از جانب خداى تعالى عوضى، بجاى اسماعيل قربانى مىگردد، و سپس خانه كعبه را بنا ميكند.
مىبينيم كه اين سرگذشت يك دوره كامل از سير عبوديت را در بر دارد، حركتى كه از نفس بنده آغاز گشته، به قرب خدا منتهى مىشود، يا به عبارتى از سرزمينى دور آغاز گشته، به حظيره قرب رب العالمين ختم مىگردد، از زينتهاى دنيا و لذائذ آن آرزوهاى دروغينش، از جاه، و مال، و زمان و اولاد، چشم مىپوشد، و چون ديوها، در مسير وى با وساوس خود منجلابى مىسازند، او آن چنان راه مىرود، كه پايش بان منجلاب فرو نرود، و چون (آن دايههاى از مادر مهربانتر با دلسوزيهاى مصنوعى خود) مىخواهند خلوص و صفاى بندگى و علاقه بدان و توجه به سوى مقام پروردگار و دار كبريايى را در دل وى مكدر سازند، آن چنان سريع گام برمىدارد، كه شيطانها به گردش نمىرسند. پس در حقيقت سرگذشت آن جناب وقايعى بظاهر متفرق است، كه در واقع زنجيروار بهم ميپيوندد و يك داستانى تاريخى درست مىكند، كه اين داستان از سير عبودى
1- سوره فرقان آيه 30 2- سوره نور آيه 37 3- سوره بقره آيه 134