عبارت ديگر مواردى كه هدايت الهى شامل حال آنان نشده، همين است كه به سوى يهود و نصارا مىشتابند و عذرهايى بدتر از گناه مىآورند، نكتهاى كه در اين آيه هست اين است كه خداى تعالى تعبير كرد به اينكه" يُسارِعُونَ فِيهِمْ"، با اينكه بايد مىفرمود:" يسارعون اليهم" تا اشاره كند به اينكه اين بيماردلان در جامعه يهود و نصارا هستند و در آن محيط ضلالت است كه سرعت مىكنند، پس اين بيماردلان به خاطر اينكه مبادا از ناحيه يهود و نصارا لطمهاى بخورند، به سوى آنان و در آنان نمىشتابند اينها بهانههايى است كه براى خود درست كردهاند كه ملامت و توبيخى كه ممكن است از ناحيه رسول خدا (ص) و مؤمنين متوجه آنان شود از خود دفع كنند بلكه تنها عاملى كه آنان را وادار به مسارعت مىكند اين است كه يهود و نصارا را دوست مىدارند.
و چون اين در سرشت هر ظالمى و هر باطلى هست كه روزى چهره كريه واقعىاش بر ملا شده و در نتيجه رسوا و نابود گردد، به حكم جمله:" إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ" و اميد كسانى كه براى رسيدن به اغراض باطل خود به وسائلى چنگ مىزنند كه صورتش صورت حق به جانب ولى باطنش باطل است، روزى قطع مىگردد، لا جرم اين اميد قطعى هست كه خداى تعالى پيروزى حق و اهل حق را بياورد و يا امرى ديگر از ناحيه خود پيش آورد تا اين افراد حيله گر بر كردههاى خود پشيمان گشته، دروغشان در آنچه به خورد مؤمنين مىدادند براى مؤمنين آشكار گردد.
و با اين بيان روشن مىشود كه چرا جمله:" فَتَرَى الَّذِينَ ..." را متفرع كرد بر جمله قبلى آن يعنى" إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ" و ما در سابق بحثى در اين معنا كرديم كه چرا ستمگران راه را پيدا نمىكنند و ظلمشان آنان را به هدفشان رهنمون نمىشود.
بنا بر اين افراد مورد بحث از مؤمنين به خاطر اينكه براى رسول خدا (ص) و مؤمنين اظهاراتى دارند كه در قلوبشان نيست از منافقين بودند، چون مىخواستند به بهانه ترس از گرفتارى به سوى يهود و نصارا به سرعت گرايش كنند، در حالى كه ترسى در بين نبود و علت حقيقى مسارعتشان اين بود كه در دل، دشمنان خدا را دوست مىداشتند و همين وجه و دليل- نفاق آنها بوده، و اما اينكه بگوئيم از منافقين اصطلاحى بودند، يعنى در زمره كسانى بودند كه در باطن كافر بودند و به ظاهر دعوى ايمان مىكردند، سياق آيات مساعد با آن نيست.
ولى جماعتى از مفسرين گفتهاند كه افراد مورد بحث در آيه همان منافقين يعنى عبد اللَّه بن ابى و ياران و همفكران او بودهاند، البته روايات شان نزول هم گفته آنان را تاييد مىكند، آنها گفتهاند: اين افراد منافق از يك سو با مؤمنين در مجتمعشان شركت نموده و با