حقيقت به همه چيز جاهل است «1».
و در تحف العقول از امام صادق (ع) در ضمن حديثى روايت شده است كه فرمود: هر كس خيال كند خداى را مىشناسد و خداشناسيش از راه توهمات قلبى باشد چنين كسى نه تنها خداى را نشناخته بلكه شرك به خدا هم ورزيده، زيرا صورتى را پرستيده كه خود در ذهن ايجادش كرده، و هر كه خيال كند خداى را شناخته ولى خداشناسيش از راه اسماء بدون معنا باشد چنين كسى در حقيقت اقرار كرده كه به خدا طعن زده و نسبت نقص و حدوث به خدا داده، زيرا اسماء حادثند و حاجت به محدث دارند، و كسى كه خيال كند خدا را شناخته و خداشناسيش از راه اسم و معنا هر دو باشد و هر دو را بپرستد چنين كسى با خدا ديگرى را شريك كرده، و كسى كه خيال كند خدا را شناخته ليكن خداشناسيش از راه توصيفات غائبانه باشد نه از راه ادراك، در حقيقت، خدايى غايب را اثبات كرده، و پرستيده، و كسى كه خيال كند خداى را شناخته به اين نحو كه موصوف را به صفت نسبت داده چنين كسى بزرگ را كوچك شمرده، آرى" وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ" نمىتوانند به چند و چون خدا پى برده و او را به سنجش در آورند.
وقتى كلام آن جناب به اينجا رسيد شخصى عرض كرد: بنا بر اين بيان، پس چگونه مىتوان به توحيد خداوند راه يافت؟ حضرت فرمود: راه بحث فراخ و راه فرار از اين اشكالات باز است، انسان نسبت به هر چيزى كه حاضر است اول به عين آن معرفت يافته و آن را متمايز از هر چيز ديگرى مىشناسد سپس به اوصاف آن پى مىبرد، بخلاف غايب كه به هر چه از اوصاف آن آشنا شود آن اوصاف به كليت خود باقى است وقتى متشخص مىشود كه عين آن را درك كند. گفته شد چطور حاضر عينش قبل از صفاتش شناخته مىشود؟ فرمود: تو نخست حاضر (خدا) را مىشناسى سپس به علم او پى مىبرى يا علم مربوط به آن را بدست مىآورى يا پس از آشنايى به او علم به او پيدا مىكنى و از راه علم به او خودت را هم كه معلول او هستى مىشناسى؟ آرى تو خودت را از ناحيه خودت نمىتوانى بشناسى، و نيز مىدانى و باور خواهى كرد كه آنچه در نفس تو است آن نيز ملك خدا و قائم به اوست، يا بعبارت ديگر مقام ثبوت ذات تو و آنچه در آنست و مقام اثباتش همه از ناحيه خداست و اين معنا نظير معرفتى است كه برادران يوسف نسبت به آن جناب تحصيل كردند، چون آنها به او گفتند: تو تحقيقا همان" يوسفى"، گفت: آرى من يوسفم و اينك اين (بن يامين) برادر ابوينى منست، چه اگر
(1) غرر الحكم خوانسارى ج 6 ص 304.