باشد و يا چيزهاى زيانبارى را سراغ داشته باشد و بندگان را از آن منع نفرموده باشد؟ پس به طور مسلم در فرض مزبور ترس من به اذن او و به مشيت او خواهد بود، و باز همين ترس هم خود از تدابير او و دال بر ربوبيت او و نفى ربوبيت غير او خواهد بود. پس چرا متذكر نمىشويد و چه شده است شما را كه به مدركات عقولتان و آن حقايقى كه فطرتهاىتان شما را به آن رهبرى مىكند، مراجعه نمىكنيد.
اين بود آن معناى دقيقى كه گفتيم در آيه شريفه" وَ لا أَخافُ ما تُشْرِكُونَ بِهِ- تا- ا فَلا تَتَذَكَّرُونَ" است. و بنا بر اين، معناى جمله" وَ لا أَخافُ ما تُشْرِكُونَ بِهِ" هم به منزله متمم حجت قبلى است كه فرمود:" أَ تُحاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَ قَدْ هَدانِ" و هم خودش در جاى خود حجت كاملى است براى ابطال ربوبيت شركا به جهت عدم ترس از آنها.
و جمله" إِلَّا أَنْ يَشاءَ رَبِّي شَيْئاً" به منزله احتجاج پس از فرض تسليم است، و معناى آن به طورى كه قبلا هم گفته شد اين است كه: شما مىخواهيد به ملاك ترس مرا وادار به پرستش بتهايتان كنيد، اولا من از اين بتها نمىترسم، و در ثانى به فرضى هم كه بترسم تازه همين ترسم خود دليل بر ربوبيت پروردگار من است، نه ربوبيت بتهاى شما.
و جمله" وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً" بيان و تعليل همين جهت است كه چطور ترس مفروض هم مستند به مشيت پروردگار ابراهيم است زيرا آفريدگار آسمانها و زمين از آنچه در ملكش واقع مىشود بى خبر نيست و بدون اذن او واقع نمىشود و جمله" أَ فَلا تَتَذَكَّرُونَ" استفهامى است توبيخى و اشاره است به اينكه آنچه تا كنون با شما در ميان نهادم همه فطرى است.
اين معنايى است كه ما از آيه شريفه مىفهميم. و ليكن ساير مفسرين سخنان ديگرى گفتهاند:
از آن جمله اكثر آنان در باره جمله" أَ تُحاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَ قَدْ هَدانِ" گفتهاند كه" ابراهيم (ع) خواسته است با اين كلام خود اعتراض مشركين را بر توحيد از اين راه دفع كند كه من به طور كلى احتياجى به محاجه و استدلال با شما ندارم" و اين معنا همان معناى اولى است كه ما براى آيه كرديم، و ليكن اين معنا با سياق آيه وفق نمىدهد، زيرا سياق آيه سياق احتجاج است، و لازمه آن اين است كه كلام ابراهيم (ع) احتجاج باشد نه اظهار بى نيازى از احتجاج.
و در باره استثنايى كه در جمله" لا أَخافُ ما تُشْرِكُونَ بِهِ إِلَّا أَنْ يَشاءَ رَبِّي شَيْئاً" است گفتهاند: معنايش اين است كه:" مگر اينكه پروردگار من بر اين بتها غالب آمده و آنها