محال بار ديگر هم به دنيا برگردند باز هم دچار همان غفلت نخستين شده حجابى بين آنان و بين عالم غيب انداخته خواهد شد. دنياى امروزشان هم دار اختيار است، همان هواى نفس و وساوس شيطانى و قريحه عناد و تكبر و طغيانى را كه در اين دنيا داشتند عينا همان را در آن دنيا نيز خواهند داشت، در نتيجه باز هم مشرك و معاند با حق خواهند بود، زيرا همان چيزى كه آنان را امروز وادار به مخالفت با حق و تكذيب آيات خداى تعالى كرد آن روز هم كه بر حسب فرض به دنيا برگشتهاند همان عوامل به حال خود باقى است، و همان آثارى را كه اين عوامل امروز دارند بدون كم و زياد آن روز هم خواهند داشت." وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ" يعنى در اينكه گفتند:" يا لَيْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُكَذِّبَ بِآياتِ رَبِّنا ..."
دروغ مىگويند، گو اينكه تمنى انشاء است و صدق و كذب در آن راه ندارد، ليكن اينكه گفتند:" نُرَدُّ وَ لا نُكَذِّبَ- اى كاش خداوند ما را به دنيا برمىگردانيد، كه اگر برمىگرداند ديگر تكذيب نمىكرديم" و نگفتند:" يا ليتنا نعود و لا نكذب- اى كاش برمىگشتيم و ديگر تكذيب نمىكرديم" خيلى روشن است كه تنها انشاء نيست تا صدق و كذب در آن راه نيابد، بلكه هم انشاء (تمنى) است، و هم وعده، هم تمناى برگرداندن است و هم وعده به اينكه اگر خداوند چنين كند به وى ايمان آورده عمل صالح مىكنيم. هم چنان كه در آيه شريفه" وَ لَوْ تَرى إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ" «1» و آيه:" وَ هُمْ يَصْطَرِخُونَ فِيها رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ" «2» به اين دو جهت تصريح كرده است.
كوتاه سخن، اينكه گفتند:" يا لَيْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُكَذِّبَ ..." به معناى اين است كه گفته باشند: پروردگارا اگر ما را به دنيا برگردانى ديگر آيات تو را تكذيب نمىكنيم، و از مؤمنين خواهيم بود. و به اين اعتبار احتمال صدق و كذب در آن راه دارد، و صحيح است كه از دروغگويان شمرده شوند.
بعضىها خواستهاند نسبت كذبى كه خداى تعالى در آرزويى كه كفار كردهاند، به آنان داده، چنين توجيه كنند كه مراد اين است كه: آرزوى كفار، آرزوى كاذب است، يعنى
(1) و اگر تو اى محمد ببينى مجرمين را در آن هنگامى كه در پيشگاه پروردگار خود از شدت شرم و ندامت سرها را به زير انداختهاند و مىگويند: پروردگارا ديديم و شنيديم، پس ما را برگردان تا عمل صالح كنيم زيرا يقين داريم. سوره سجده آيه 12 (2) و همين كفار در آتش دوزخ استغاثه و فرياد مىكنند: پروردگارا ما را از آتش بيرون آور كه عمل صالح كنيم، غير از آنچه مىكرديم. سوره فاطر آيه 37