ذلت در زندگى دنيا اختصاص به قوم موسى نداشته بلكه سنتى است كه خداوند آن را در حق هر ملتى كه به خدا افتراء ببندد جارى مىسازد، بحثهاى علمى و عقلى كه مكرر از نظر خواننده گذشت نيز مؤيد همين معنايى است كه از جمله استفاده مىشود.
" وَ الَّذِينَ عَمِلُوا السَّيِّئاتِ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِيمٌ" ضميرى كه در" من بعدها" ى اول است به سيئات و ضميرى كه در دومى است به توبه بر مىگردد، و معناى آيه روشن است.
و اين آيه گر چه عام است، و ليكن از نظر مورد به منزله استثنايى است براى جمله" الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ". و بنا بر اين، معنايش اين مىشود كه: توبه اگر به معناى واقعى و حقيقيش براى كسى دست بدهد، حتى اگر براى گوسالهپرستان هم دست بدهد خداوند آن را پذيرفته و مانعى براى قبول شدنش نيست. و اين معنا در تفسير آيه" إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ ..." «1»
نيز گذشت.
آيه مورد بحث و همچنين آيه قبلى آن، دو جمله معترضه هستند كه در وسط داستان قرار گرفته و خطاب در آن دو متوجه به رسول خدا (ص) است، براى اينكه در آيه اول فرمود:" وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُفْتَرِينَ" و در دومى فرمود:" ان ربك ..."، كه معلوم است كاف خطاب در هر دو متوجه به شخص رسول خدا (ص) است. و از جمله" سَيَنالُهُمْ غَضَبٌ" نيز به خوبى استفاده مىشود كه سياق كلام سياق حكايت حال گذشتگان است براى آن جناب.
" وَ لَمَّا سَكَتَ عَنْ مُوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْواحَ ..."
كلمه" رهبة" به معناى ترسى است كه توأم با احتياط باشد و معناى ساير كلمات آيه روشن است.
بحث روايتى
در الدر المنثور است كه ابن ابى شيبه و احمد و نسايى و ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم و ابو الشيخ و ابن مردويه همگى از ابى واقد ليثى روايت كردهاند كه گفت: قبل از جنگ
(1) سوره نساء آيه 17