صفحه‌ى 276
آنان خبردار است، و مىداند كه دلهايشان آن چنان مشغول است كه نهى او سبب نمىشود از دوستى پدران و برادران كافر خود دست بردارند، و در دلهايشان ايجاد داعى نمىكند بر اينكه بعدها گوش بفرمان خدا شوند، و بخاطر امر خدا با كفار هر چند پدران و برادرانشان باشند بجنگند.
و مانع ايشان از اين كار محبتى است كه بغير خدا و رسول و جهاد در راه خدا دارند، لذا خداى تعالى در اين آيه اصول لذاتى كه علاقه نفوس را به خود جلب مىكند برمىشمارد، و آن اصول عبارتست از پدران، برادران، همسران و قوم و قبيله، و اينها كسانى هستند كه طبيعت جامعه به قرابت نسبى نزديك و يا دور و يا قرابت سببى در بينشان رابطه برقرار كرده، و جمعشان مىكند. و اموالى كه بدست آورده و جمع كردهاند و تجارتى كه از كساديش هراسناك مىشوند، و منزلهايى كه خوشآيندشان است، و اينها اصول ديگرى است كه قوام جامعه در رتبه دوم بر آنهاست.
آن گاه مىفرمايد: اگر مردم دشمنان دين را دوست داشته و محبت به اين امور را بر محبت به خدا و رسول او و جهاد در راه او مقدم بدارند، بايد منتظر باشند تا خدا امر خود را بياورد، و خدا مردم فاسق را هدايت نمىكند.
و اين معنا روشن است كه برگشت شرطى كه در آيه است يعنى جمله" إِنْ كانَ آباؤُكُمْ" تا آنجا كه فرموده:" فى سبيله" در معناى اين است كه گفته شود: اگر از آنچه خدا نهيتان كرده دست برنداريد، و هم چنان پدران و برادران كافر خود را دوستان خود بگيريد، و اين سبب شود كه بخلاف آنچه خدا بدان دعوتتان كرده متمايل شويد، و به عبارت ديگر باعث شود كه غرض دين كه همان جهاد در راه خداست زمين بماند، در اين صورت منتظر باشيد تا خدا امر خود را بياورد ...
پس منظور از امر، در جزاى شرط مزبور كه فرمود:" فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ" بايد يكى از دو چيز بوده باشد، يا چيزى باشد كه آن شكاف و نقيصهاى را كه در اثر مخالفت آنان بر دين وارد شده جبران نمايد، و يا عذابى باشد كه بخاطر مخالفت امر خدا و رسول و اعراض از جهاد در راه او بدان مبتلا مىشوند.
اين دو احتمال هست، و ليكن ذيل آيه كه مىفرمايد" وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ" احتمال اول را تاييد مىكند، زيرا بعنوان تعريض به مخالفين مىفرمايد: ايشان در اين صورت از زى عبوديت خارج، و از امر خدا و رسول فاسقند. پس، از اينكه خدا بوسيله اعمالشان هدايتشان كرده و توفيق نصرت خود و يارى رسولش را ارزانيشان بدارد و بدست ايشان كلمه دين را ترويج