صفحه‌ى 292
فرارى نداشتيد، معناى صحيحى نيست.
" ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ" يعنى دشمن را پشت سر خود قرار داديد. و اين تعبير كنايه از انهزام است، و اين همان فرار از جنگ است كه بخاطر اطمينان به كثرت نفرات و انقطاع از پروردگارشان بدان مبتلا شدند، با اينكه خداى تعالى فرموده بود:" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ وَ مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ ... فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ" «1» و نيز فرموده بود:" وَ لَقَدْ كانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الْأَدْبارَ وَ كانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُلًا" «2».
پس همه اين معانى يعنى: 1- تنگ شدن زمين با همه فراخىاش 2- شكست خوردن و فرار كردنشان از جنگ با اينكه گناه كبيره است 3- مستحق عقاب خداى تعالى شدن، همه بخاطر اعتماد و اطمينانى بود كه به اسباب ظاهرى سراب گونه داشتند، و دردى هم از ايشان دوا نكرد.
بلكه خداى سبحان به سعه رحمتش و منت عظيمش بر آنان منت نهاد و ياريشان كرد و سكينت و آرامش در دلهايشان افكند و لشكريانى كه آنان نمىديدند به كمكشان فرستاد و كفار را عذاب داده بطور مجمل- نه بطور قطع- وعده مغفرتشان داد، تا نه فضيلت خوف از دلهايشان بيرون رود و نه صفت اميد از دلهايشان زايل گردد بلكه وعده را طورى داد كه اعتدال و حد وسط ميان دو صفت خوف و رجاء حفظ شود، و آنها را به ترتيب صحيحى براى سعادت واقعى آماده و تربيتشان كند.
يكى از مفسرين در تفسير اين آيه حرف عجيب و غريبى زده، و چون در مقام اين بوده كه آيه را با روايات تفسير كند، و از طرفى چون روايات مختلف بودهاند به اصطلاح ميان آنها جمع كرده و گفته است: مسلمانان اگر در جنگ حنين پشت به دشمن كردند از باب فرار و ترس نبوده، بكله ستونهاى لشكر ثقيف و هوازن بطور ناگهانى و به صورت دسته جمعى بر ايشان حمله بردند، و آن چنان آنها را به اضطراب و تزلزل درآوردند كه چارهاى جز عقبنشينى
(1) اى كسانى كه ايمان آوردهايد چون كافران را بسيار و انبوه بينيد به ايشان پشت مكنيد و هر كه در چنين روزى به آنان پشت بگرداند بسوى غضبى از خدا برگشته و جايش در جهنم است مگر آنكه منظورش از پشت كردن غافلگير ساختن دشمن و بكار بردن حيلههاى جنگى باشد. سوره انفال آيات 15- 16 (2) قبلا با خدا عهد بسته بودند كه پشت (بدشمن) نكنند و پيمان خدا بازخواست شدنى است. سوره احزاب آيه 15