صفحه‌ى 298
مگر اينكه از راه ديگرى اين دسته را هم مشمول موهبت سكينت بدانيم، و بگوئيم درست است كه اين دسته با فرار از جنگ گناهكار و بيمار دل شدند، و ليكن ممكن است با دلهايى صادق بسوى پروردگار خود توبه نصوح كرده، و واجد شرائط شده" فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ" و خداوند دلهايشان را قابل ديده و آن وقت سكينت را بر همه آنان يعنى اين دسته و دسته اول نازل كرده، و همگى را بر دشمن ظفر داده است. و شايد تعبير به كلمه" ثم" كه بعديت را مىرساند اشاره به همين معنا باشد.
و ليكن دو اشكال باقى مىماند:
اول اينكه اگر اين احتمال صحيح مىبود جا داشت كه در آيه شريفه متعرض توبه توبه كاران شود، و اگر متعرض مىشد آن وقت جمله" ثُمَّ يَتُوبُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عَلى مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ" مختص به كفارى مىشد كه بعدا مسلمان شدند، و حال آنكه در آيه شريفه اثرى از چنين معنايى نيست، قرينهاى هم كه اين احتمال را تقويت كند وجود ندارد- دقت بفرمائيد.
دوم اينكه و جدان هر كسى گواهى مىدهد كه ميان دو طايفه كه يكى از ايشان نسبت به رسول خدا (ص) وفادارى نموده و از جانگذشتگى بخرج داده و آن ديگرى پيغمبر را در ميان دشمنان گذاشته و فرار كرده، و حتى به پشت سر خود نگاهى هم نينداخته فرق بسيارى است، و از روش قرآن بدور است كه ميان اين دو دسته فرق نگذارد، و محنتى را كه دسته اول در راه خدا كشيده و نفس خود را براى رضاى او در مهلكهها انداخته ناديده انگارد و سپاسگزارى ننمايد، و حال آنكه خود قرآن خدا را شاكر و عليم خوانده است.
بلكه قرآن كريم اگر در جايى كه ملتى را عتاب و يا توبيخ و مذمت مىكند در ميان آن ملت حتى يك نفر صالح وجود داشته باشد آن يك نفر را استثناء نموده و خصوص او را مدح و ثنا مىگويد، هم چنان كه در بسيارى از موارد كه خطاب متوجه يهود و نصارى است اين معنا را مشاهده مىكنيم، و مىبينيم كه خداى تعالى عامه يهود و يا نصارى را مورد عتاب و يا مذمت و توبيخ قرار داده و نسبت كفر به آيات خدا و تخلف از اوامر و نواهى او را بايشان مىدهد، آن گاه يك عده قليلى از ايشان را كه به آيات خدا كفر نورزيدهاند مدح و ثنا مىگويد.
و از اين روشنتر آياتى است كه متعرض داستان جنگ احد است كه نخست بر مؤمنان منت مىگذارد به اينكه سرانجام ياريشان كرد، و سپس مورد عتابشان قرار مىدهد كه چرا سستى نموده و تن بذلت دادند، آن گاه در آخر آن عده قليلى را كه ثبات قدم داشتند استثناء نموده و به وعده حسنى نويدشان داده آنهم نه يك بار و دو بار، مىفرمايد:" وَ سَيَجْزِي اللَّهُ