صفحه‌ى 374
است بدانيد كه زندگى دنيا نسبت به زندگى آخرت جز يك زندگى پست و اندكى نيست.
در اين آيه و آيه بعدش به مؤمنين عتابى شديد و تهديدى سخت شده، و هم چنان كه در روايات شان نزول آمده، اين آيات با داستان جنگ تبوك انطباق دارد.
" إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً وَ يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ ..."
عذابى كه در اين آيه بدان انذار و تهديد شدهاند مطلق است و قيدى بدان نخورده، و بهمين جهت هيچ وجهى نيست كه ما آن را به عذاب آخرت اختصاص دهيم. و چه بسا سياق خود آيه اين معنا را تاييد كند كه منظور از عذاب، عذاب دنيا و يا حد اقل عذاب دنيا و آخرت است.
و اينكه فرمود:" و گروهى را غير از شما مىآورد" يعنى گروهى را كه چون شما در امتثال اوامر خدا و كوچ كردن در راه او تثاقل و كندى نمىورزند. دليل اين معنا قرينه مقام است." وَ لا تَضُرُّوهُ شَيْئاً" اشاره است به ناچيزى مخالفتهاى ايشان در درگاه خداى سبحان، و اينكه اگر او بخواهد ايشان را از ميان برداشته قوم ديگرى را جايگزين ايشان كند كارى از دستشان برنخواهد آمد، زيرا خداى تعالى از اطاعت ايشان منفعت و از مخالفتشان ضررى نمىبيند، بلكه نفع و ضررشان عايد خودشان مىشود.
" وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ" اين جمله تعليل است براى جمله" يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً وَ يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ".
" إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُما فِي الْغارِ".
كلمه" ثانِيَ اثْنَيْنِ" به معناى يكى از آن دو تا است. و كلمه" غار" به معناى سوراخ وسيعى است كه در كوه باشد، و مقصود از آن در اينجا غارى است كه در كوه ثور قرار داشته، و اين غار غير از غاريست كه در كوه حرا قرار داشت. و بنا بر اخبار بسيارى، رسول خدا (ص) قبل از بعثت، بسيارى از اوقات در آنجا بسر مىبرده. و مقصود از" صاحب- همراه" او بنا بر نقل قطعى ابو بكر است.
" إِذْ يَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا" مقصود از" حزن" اندوهى است كه از ترس ناشى مىشود، يعنى به همراهش گفت:
از ترس تنهايى و غربت و بى كسى و فراوانى دشمن و يكدلى دشمنان من، و اينكه مرا تعقيب كردهاند غم مخور كه خداى سبحان با ماست، او مرا بر دشمنانم يارى مىدهد.
" فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَ أَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها ..."
يعنى خداوند سكينت خود را بر رسول خود نازل و رسول خويش را به جنودى كه