آن ايمان نمى‏آوردند از اين نظر خداى تعالى آن آيات را نفرستاد.

و اگر خواستى بگو كلمه" منع" در آيه شريفه معناى ديگرى غير از" جلوگيرى" را مى‏رساند و آن منافات ميان دو امر زير است.

1- فرستادن آيات پيشنهادى مردم با اينكه امتهاى گذشته آن را تكذيب كرده و آخرين هم راه ايشان را مى‏روند باعث انقراض و استيصال ايشان مى‏شود.

2- و مشيت خدا تعلق گرفته بر اينكه امت اسلام را مهلت دهد.

و خداوند از اين منافات كه ميان اين امر است به منع تعبير فرموده.

و شايد به منظور اشعار به همين نكته بوده كه فرستادن آيات را به عبارت" ارسال" تعبير فرمود نه به" ايتاء" چرا كه" ايتاء" به معناى دادن و ارسال به معناى فرستادن است، و هر جا كه به دومى تعبير شود بيانگر اين است كه خود آيات مانند يك فرد با شعور ماموريت دارند.

و اما چرا جمله" إِلَّا أَنْ كَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ" از امتهاى گذشته و هلاك شده تعبير به" اولون" كرده؟ شايد براى اين بود كه اشاره كند به اينكه اين مردمى كه امروز آيات خدا را تكذيب مى‏كنند دنباله‏روان و ادامه دهندگان همانها هستند (و به تعبير امروزه جلد دوم همانها مى‏باشند) و در حقيقت امت واحد هستند، پس اگر اينها هم تكذيب كنند نابود خواهند شد، خلاصه اينكه بشريت سر و ته يك كرباس است، هر غريزه‏اى كه در قبلى‏ها و اولى‏ها بوده و كار آنها را به هلاكت كشيده در آخريها نيز هست و هر حكمى كه صدرش داشت ذيلش هم دارد، و به همين جهت است كه از همين مردم مكرر نقل كرده كه مى‏گفتند:" ما سَمِعْنا بِهذا فِي آبائِنَا الْأَوَّلِينَ" «1» كه صدر بشريت را پدران خود شمرده‏اند، و به هر حال معناى آيه اين است كه ما آن آياتى را كه قريش پيشنهاد كردند نفرستاديم، زيرا اگر مى‏فرستاديم ايمان نمى‏آوردند و ما هلاكشان مى‏كرديم، ولى قضا و خواست ما بر اين شده است كه اين امت را عذاب نكنيم مگر بعد از مدتى مهلت، و اين خصوصيت امت اسلام، در مواردى از كلام خداى تعالى استفاده مى‏شود و تنها آيه مورد بحث نيست.

دو وجه ديگر در معناى آيه:" وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآياتِ إِلَّا أَنْ كَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ"

و در معناى آيه كريمه دو وجه ديگر ذكر كرده‏اند «2».

1- ما آيات را نفرستاديم چون مى‏دانستيم كه ايشان حتى با ديدن آنها نيز ايمان‏

(1) ما اين سخنانى كه اين شخص مى‏گويد از پدران پيشين خود هيچ نشنيده‏ايم. سوره مؤمنون، آيه 24.

(2) مجمع البيان، ج 6، ص 424.