پس" تبارك" از خداى تعالى، به معناى اختصاص او به خير كثيرى است كه به بندگان خود افاضه ميكند و چون همانطور كه قبلا هم گفتيم كه خلق به معناى تقدير است پس اين خير كثير همهاش در تقدير او هست، و آن عبارت است از ايجاد موجودات و تركيب اجزاء آن، به طورى كه هم اجزايش با يكديگر متناسب باشد، و هم با موجودات ديگر سازگارى داشته باشد، و خير كثير هم از همين جا برمىخيزد و منتشر مىشود.
و از اينكه فرمود: او بهترين خالقها است فهميده مىشود كه خلقت تنها مختص به او نيست و همين طور هم هست، چون همانطور كه قبلا هم گفتيم كه خلقت به معناى تقدير است و تقدير يعنى مقايسه چيزى با چيز ديگر و اين اختصاص به خداى تعالى ندارد، علاوه بر اين، در كلام خود خداى عز و جل خلقت به غير خدا هم نسبت داده شده، آنجا كه فرموده:" وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ" «1» و نيز فرموده:" وَ تَخْلُقُونَ إِفْكاً" «2».
" ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذلِكَ لَمَيِّتُونَ" اين جمله بيان آخرين مراحل تدبير الهى است و مىرساند كه مرگ از مراحلى است كه در مسير تقدير به طور وجوب و حتم بايد باشد و همه بايد آن را طى كنند. و همان طور كه قبلا گذشت مرگ يكى از حقايق است، هم چنان كه فرموده:" كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً" «3».
" ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ تُبْعَثُونَ".
و اين همان تماميت تدبير و آخرين نقطه در مسير آدمى است، چون هر كه بدانجا قدم بگذارد ديگر بيرون شدنى نيست.
" وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرائِقَ وَ ما كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِينَ".
مراد از" طرائق هفتگانه" به قرينه كلمه" فوقكم" آسمانهاى هفتگانه است و اگر آسمانها را" طرائق" (جمع طريقه، يعنى راههاى عبور و مرور) ناميده از اين باب است كه آسمانها محل نازل شدن امر از ناحيه خدا به سوى زمين است، هم چنان كه فرموده:" يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ" «4» و نيز فرموده:" يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ" «5».
(1) و آن زمان كه خلق مىكردى از گل چيزى به شكل مرغ. سوره مائده، آيه 11. (2) تهمتى خلق مىكنيد. سوره عنكبوت، آيه 17. (3) هر نفسى چشنده مرگ است و ما شما را با خير و شر مىآزماييم. سوره انبياء، آيه 35. (4) امر از بين آنها نازل مىشود. سوره طلاق، آيه 12. (5) امر را از آسمان تا زمين تدبير نموده، آن گاه به سوى او عروج مىكند. سوره الم سجده، آيه 5.