كه آنچه را كه در آن ثابت است بى پرده و فاش بيان مىكند. آرى، به آنچه از اعمال صالح كه در آن كتاب نوشته شده گويا نيست مگر به حق، چون اين كتاب از زياده و نقصان و تحريف محفوظ است. حساب قيامت هم بر اساس آنچه در كتاب است رسيدگى مىشود، و جمله" ينطق" اشاره به همين است. پاداش هم بر اساس نتايجى است كه از محاسبه به دست مىآيد، و جمله" وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ" اشاره به همين است. پس مؤمنين از اينكه ظلم شوند ايمنند، و اجرشان به هيچ وجه فراموش نمىشود، و از دادنش دريغ نمىكنند، و يا كمتر از آنچه هست نمىدهند، و يا عوض و بدل نمىشود، هم چنان كه از خطر اينكه اعمالشان حفظ نشود، و يا بعد از حفظ فراموش شود، و يا به وجهى از وجوه تغيير كند ايمنند.
فخر رازى در تفسير كبير گفته: اگر كسى بگويد: فايده اين كتاب چيست؟ اگر عرضه بر كسى شود كه دروغ را بر خدا محال مىداند كه حاجت به كتاب ندارد، هر چه خدا بگويد قبول مىكند چه كتابى در ميان باشد و چه نباشد، و اگر بر كسى عرضه شود كه دروغ گفتن را از خدا ممكن و جايز مىداند، چنين كسى آنچه را كه خدا بگويد تكذيب مىكند، چه در كتابى نوشته شده باشد و چه نشده باشد، چون براى دروغگو همان طور كه دروغ گفتن ممكن است همچنين دروغ نوشتن هم جايز است، پس به هر دو تقدير نوشتن اعمال فايدهاى ندارد. در جواب مىگوييم: خدا هر چه بخواهد مىكند، ولى آنچه ممكن است گفته شود:
اين است كه شايد در اين كار مصلحتى براى ملائكه باشد «1».
مؤلف: پاسخى كه فخر رازى داده مبتنى بر مسلكى است كه در فعل خداى تعالى دارد، چون او معتقد است كه افعال خدا از روى غرض و مصلحت نيست و عمل خرافى را از خداى تعالى جايز مىداند.
و اين اشكال تنها در مساله نوشتن اعمال نيست، بلكه در تمامى شؤون قيامت كه خداى تعالى از آن خبر داده وارد است مانند: حشر، جمع، اشهاد شهود، نشر كتب و ديوانها، صراط، ميزان و حساب.
و جواب صحيح از همه اينها اين است كه: خداى تعالى آنچه را كه ما در قيامت با آن روبرو مىشويم براى ما ممثل كرده، و به صورت يك صحنه دادگاهى و دادخواهى، و دادرسى، مجسم نموده است، و معلوم است كه در يك صحنه دادگاه از آن جهت كه دادگاه است پاى احتجاج و دفاع و شاهد و پرونده و برگههاى جرم و روبرو كردن دو طرف
(1) تفسير كبير فخر رازى، ج 23، ص 108.