صفحه‌ى 251
و يكى اردو، و يكى چيز ديگر است، و نيز مراد از اختلاف الوان اختلاف نژادهاى مختلف از نظر رنگ باشد كه يكى سفيد پوست، ديگرى سياه، يكى زرد پوست، و ديگرى سرخ پوست است.
البته ممكن است اختلاف لسان شامل اختلاف در لهجهها، و اختلاف آهنگ صداها نيز بشود، چون مىبينيم كه در يك زبان بين اين شهر و آن شهر، و حتى اين ده و ده مجاورش اختلاف در لهجه هست، هم چنان كه اگر دقت شود خواهيم ديد كه تن صداى دو نفر مثل هم نيست، و همچنين ممكن است اختلاف الوان شامل افراد از يك نژاد نيز بشود، چون اگر دقت شود دو نفر از يك نژاد رنگشان عين هم نيست، و اين معنا از نظر علماى اين فن مسلم است.
پس متفكرين و اهل بحث كه پيرامون عالم كبير بحث مىكنند، در نظام خلقت، به آياتى دقيق برمىخورند كه دلالت مىكند بر اينكه عالم صنع و ايجاد با نظامى كه در آن جارى است ممكن نيست پديد آيد مگر از ناحيه خدا، و نيز ممكن نيست منتهى شود مگر به سوى او.
" وَ مِنْ آياتِهِ مَنامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِهِ ..."
كلمه" فضل" به معناى زيادتر از مقدار حاجت از هر چيز است، و بر" عطيه" نيز اطلاق مىشود، چون صاحب عطا آنچه زايد بر مقدار حاجتش مىباشد عطا مىكند و مراد از اين كلمه در آيه شريفه رزق است. و معناى" ابتغاء فضل" طلب رزق است.
و در اينكه انسان داراى قواى فعال خلق شده كه او را وادار مىكند به اينكه در جستجوى رزق باشد، و حوائج زندگى خود را به خاطر بقاى خود تحصيل كند، از جاى برخيزد، و تلاش كند و نيز در اينكه به سوى استراحت و سكون هدايت شده، تا به وسيله آن، خستگى تلاش خود را بر طرف نموده و تجديد و تجهيز قوا كند، و باز در اينكه شب و روز پشت سر هم قرار داده شده براى تلاش و براى اينكه خستگى هر روز را در شب همان روز بر طرف سازد، و باز در اينكه براى پديد آمدن شب و روز اوضاع جوى به وسيله زمين و خورشيد پديد آمده، آيتها و نشانههاى سودمندى است براى كسى كه داراى گوشى شنوا باشد، و در آنچه مىشنود تعقل كند، و چون آن را حق ديد پيروى نمايد.
در كشاف گفته:" در آيه شريفه لف و نشر مرتب به كار رفته- كه معناى آن در ساير مجلدات فارسى اين كتاب گذشت- براى اينكه تقدير آيه چنين است" و من آياته منامكم و ابتغاؤكم من فضله بالليل و النهار- يكى از آيات او خواب شما، و كار و كسب شماست در شب و در روز، يعنى خوابتان در شب، و كار و كسبتان در روز"، چيزى كه هست جمله