صفحه‌ى 261
به خداى تعالى است، نه بين خود اعاده و انشاء، پس اشكال هم چنان به قوت خود باقى است.
توجيه چهارم اينكه گفتهاند:" تفضيل نسبت به اصول و موازين رايج بين مردم است، نه نسبت به واقع امر، اين مردمند كه معتقدند تكرار شدن يك عمل هر چند يك بار باشد سبب مىشود براى اينكه اعادهاش از بار اولش آسانتر باشد. پس گويا گفته شده، اعاده براى خدا كارى ندارد، چون از نظر اصول و موازين خود شما هم كه باشد اعاده از انشاء آسانتر است براى خدايى كه عالم را بدون الگو، و براى اولين بار آفريده، اين از نظر اصول و موازين خود شماست، و گر نه قدرت او نسبت به ايجاد ابتدايى و اعاده يكسان است".
اشكال اين توجيه اين است كه: هر چند در جاى خود حرف صحيحى است، و ليكن اشكال در اين است كه چگونه از آيه استفاده كنيم، با اينكه شاهدى از الفاظ آيه بر آن نيست.
پنجم اينكه «1» گفتهاند:- اين را نيز صاحب كشاف به عنوان وجهى ديگر آورده- انشاء از قبيل تفضل است، كه فاعلش در انجام و ترك آن مخير است، مىتواند چيزى را ايجاد بكند، و مىتواند ايجاد نكند، ولى اعاده از قبيل واجب است، كه به هيچ وجه نبايد ترك شود، براى اينكه اعاده براى جزاء و كيفر و پاداش است، و اين بر خداى تعالى واجب است.
توضيح اينكه: كارها انجامش به دست فاعل يا محال است، كه محال قابليت آن را ندارد كه قدرت به آن متعلق شود، و فاعل آن را بياورد، و يا به خاطر وجود مانعى مثل قبح ممتنع است، كه انجام اين نيز براى حكيم مانند محال است، چيزى كه هست نه محال عقلى، بلكه محال عارضى، و يا تفضل است كه فاعل مىتواند آن را بياورد و مىتواند نياورد، و يا واجب است كه در اينگونه كارها فاعل مجبور به آوردن آن است، و نمىتواند در انجام آن اخلال كند.
حال كه اين تقسيم روشن شد مىگوييم دورترين افعال از محال بودن، فعل واجب است، هم چنان كه نزديكترين آنها نسبت به تحقق باز واجب است، و چون اعاده واجب است، پس دورترين افعال است از امتناع، و چون چنين است نزديكترين افعال است به تحقق، پس اعاده آسانترين كارها است، و چون آسانترين آنهاست در نتيجه از انشاء نيز آسانتر است.
و ما به اين جواب چهار اشكال داريم:
(1) تفسير كشاف، ج 21، ص 477.