صفحه‌ى 583
ملائكه را مىپرستيدند، و يا به دعوت وى هر گناه ديگرى را مرتكب مىشدند.
دليل بر بطلان اين تفسير، تعبيرى است كه در آيه شريفه به لفظ ايمان آمده، نه به لفظ اطاعت، و نيز آن تفسير «1» ديگر كه گفته:" جن در برابر مشركين مجسم مىشدند، و مشركين آنها را ملائكه مىپنداشتند، و مىپرستيدند" و همچنين آن تفسير «2» ديگر كه گفته:" جنيان بدرون بتها مىرفتند، تا در هنگام پرستش بتپرستان، ايشان پرستش شوند" صحيح نيست.
و اى بسا وجه اينكه ايمان به جن را به بيشتر مشركين نسبت دادند، نه به همه آنان اين باشد كه بيشتر مشركين منظورشان از بتپرستى مصونيت از شرور آلهه بوده، و از سوى ديگر در مذهب ايشان مبدء تمام شرور جن بوده است، پس در نتيجه پرستش بيشتر آنان به طور ناخودآگاه پرستش جن بوده است.
و اينكه بعضى «3» از مفسرين گفتهاند: منظور از اكثر، همگى مشركين است، صحيح نيست، چون اين توجيه و تفسير وقتى صحيح است، كه كلمه عبادت به اطاعت تفسير شود، و حال آنكه توجه فرموديد كه: آيه شريفه سخنى از اطاعت به ميان نياورده، بلكه سخن از ايمان گفته است.
" فَالْيَوْمَ لا يَمْلِكُ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا وَ نَقُولُ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّتِي كُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ" اين آيه نوعى تفريع و نتيجهگيرى است، از بيزارى جستن ملائكه از مشركين، و در اين تفريع و در چند جاى ديگر از كلام خداى تعالى بيان داشته، كه: به طور كلى هر تابعى از متبوع خود، و هر متبوعى از تابع خود بيزارى ميجويد، از آن جمله فرموده:" وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ" «4» و نيز فرموده:" ثُمَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَ يَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً" «5» و معناى آيه روشن است.
" وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالُوا ما هذا إِلَّا رَجُلٌ يُرِيدُ أَنْ يَصُدَّكُمْ عَمَّا كانَ يَعْبُدُ آباؤُكُمْ ... مِنْ نَذِيرٍ" خطابى است از مشركين، به عموم مشركين، كه بعد از شنيدن آيات قرآنى يكديگر را
(1 و 2) كشاف، ج 3، ص 588. (3) روح المعانى، ج 22، ص 151. (4) روز قيامت متبوعين شما از شرك شما بيزارى مىجويند. سوره فاطر، آيه 14. (5) روز قيامت يك دسته از شما به دسته ديگر كفر مىورزند، و دستهاى دسته ديگر را لعن مىكنند. سوره عنكبوت، آيه 25.