صفحه‌ى 91
ابليس و شيطانها فرموده:" أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ" تا آنجا كه مىفرمايد:" وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلًّا كَثِيراً" «1» و نيز در باره اطاعت هوى فرموده:
" أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ" «2» و نيز در باره پيشوايان ضلالت فرموده:" اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ" «3».
و آنهايى كه مورد نظر آيه مورد بحث هستند از صنف دوم مىباشند، چون صنف اول كه ملائكه و عيسى بن مريم (ع) هستند، كسى را اغواء نكردهاند، و آيه مورد بحث سخن از" اغواء" به ميان آورده و فرموده كه: پيشوايان شرك گفتند كه ما آنان را اغواء كرديم و از عبادت آنان بيزاريم. پس مراد از" الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ"، كه از مشركين بيزارى ميجويند، پيشوايان شركند، هر چند كه مشركين هم مصداق" الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ" هستند، و عذابشان حتمى است، به شهادت آيه" حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ" «4» كه همه كفار را مصداق" الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ" مىداند، و ليكن مراد در آيه مورد بحث پيشوايانى است كه شرك و ضلالت به ايشان منتهى مىشود.
در اينجا سؤالى پيش مىآيد، و آن اين است كه: حق سخن اين بود كه اول خداوند از مشركين بپرسد كه چرا شرك ورزيديد، و چه كسى شما را بر آن واداشت؟ و سپس از زبان آنان جواب بدهد كه فلان و فلان ما را مشرك كردند، آن گاه آيه مورد بحث را از زبان پيشوايان شرك در دفاع از خود بياورد، ولى اين طور نكرده، از همان آغاز دفاع پيشوايان كفر را ذكر فرموده، چرا؟
در پاسخ مىگوييم: شايد نكته آن اين باشد كه خواسته است اشاره كند به اينكه مشركين در اين موقف پيشوايان شرك و خدايان دروغين را نمىيابند، تا به آنان اشاره كنند، كه اينان ما را چنين كردند، هم چنان كه آيه شريفه" وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ أَيْنَ شُرَكائِي قالُوا آذَنَّاكَ ما مِنَّا مِنْ شَهِيدٍ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَدْعُونَ مِنْ قَبْلُ" «5» نيز به اين معنا اشاره مىكند.
(1) آيا عهد نكردم با شما اى فرزندان آدم اينكه پيروى نكنيد شيطان را كه او براى شما دشمنى آشكار است ... و به تحقيق گمراه كرد از شما عدهاى زياد را. سوره يس، آيه 62. (2) آيا پس ديدى كسى كه برگرفته است هوا و هوس خود را اله خود. سوره جاثيه، آيه 23. (3) برگرفتند دانايان خود را و زاهدان خود را صاحبهاى خود نه خدا را. سوره توبه، آيه 31. (4) اين سخن استوار است كه سوگند مىخورم، هر آينه جهنم را از جنيان و انسيان پر خواهم كرد. سوره الم سجده، آيه 13. (5) و روزى كه خداوند ندايشان مىكند كه كجايند شركاى من؟ گفتند از ما كسى نيست كه آنها را ببيند و در نتيجه آنچه قبلا مىپرستيدند نمىيابند. سوره حم سجده، آيه 47 و 48.