صفحه‌ى 196
دلواپسى دارند، مىگويند:" هذا يَوْمُ الدِّينِ- اين روز جزاست" و نمىگويند:" هذا يوم البعث- اين روز قيامت است".
و اگر در اول آيه تعبير به ماضى آورد و فرمود:" قالوا- گفتند: اى واى بر ما" با اينكه هنوز نگفتهاند، بلكه در قيامت خواهند گفت به خاطر اين است كه مساله معاد محقق الوقوع است.
بعضى «1» از مفسرين گفتهاند:" جمله" هذا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ" كلامى است كه كفار به يكديگر مىگويند. بعضى «2» ديگر گفتهاند:" كلام ملائكه و يا خود خداى تعالى است كه به ايشان خطاب مىكند". آيه بعدى مؤيد احتمال دوم است، چون آن آيه به طور مسلم كلام خداست كه مىفرمايد:" محشور كنيد ستمكاران و قرينهاى آنان را و آنچه را كه به جاى خدا عبادت مىكردند".
[اشاره به وجه تسميه قيامت به" يوم الفصل"]
و كلمه" فصل" به معناى تميز بين دو چيز است، و اگر روز قيامت را روز فصل خوانده، بدين ملاحظه است كه آن روز روز جدا شدن حق از باطل است، روزى كه به حكم خدا و قضاى او بين حق و باطل و يا بين مجرم و متقى، جدايى مىافتد. و هر يك از ديگرى متمايز مىشود، هم چنان كه در جاى ديگر فرمود:" وَ امْتازُوا الْيَوْمَ أَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ" «3».
" احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ وَ ما كانُوا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلى صِراطِ الْجَحِيمِ" اين كلامى است از خداى تعالى به ملائكه، و معنايش اين است كه: ما به ملائكه گفتيم ايشان را محشور كنيد.
بعضى «4» از مفسرين گفتهاند: اين آيه كلامى است از ملائكه كه به يكديگر مىگويند.
و كلمه" حشر"- به طورى كه راغب گفته- به معناى اين است كه جماعتى از مقرشان به زور اخراج شوند تا به سوى جنگ و امثال آن روانه گردند«5».
و مراد از" الَّذِينَ ظَلَمُوا"- به طورى كه آخر آيه هم آن را تاييد مىكند- مشركين هستند، البته نه همه مشركين، بلكه آن مشركينى كه در برابر حق عناد مىورزند، و سد راه
_______________
(1 و 2) تفسير قرطبى، ج 5، ص 72.
(3) هان اى مجرمين امروز جدا شويد. سوره يس، آيه 59.
(4) روح المعانى، ج 23، ص 79.
(5) مفردات راغب، ماده" حشر".