پس حاصل كلام اين شد كه:

جمله" وَ الَّذِينَ آمَنُوا ..." جمله‏اى است استينافى كه خداى تعالى در آن بر مؤمنين منت مى‏گذارد كه به زودى اولادشان را كه به نوعى از ايمان، پدران خود را پيروى كرده‏اند به پدران ملحق مى‏كند، هر چند كه ايمان فرزندان به درجه ايمان پدران نرسيده باشد. و اين كار را بدان جهت مى‏كند كه پدران خشنود گشته چشمشان روشن شود، و در عين حال از پاداش پدران چيزى كم نمى‏كند، و از ثواب پدران چيزى به فرزندان نمى‏دهد، كه مزاحم حق پدران نباشد، و خدا خودش بهتر مى‏داند كه چه جور بدهد.

و در معناى آيه مورد بحث، اقوال ديگرى هست كه هيچ يك خالى از سخافت و سستى نيست.

مثل اين قول كه بعضى «1» گفته‏اند:

جمله" وَ الَّذِينَ آمَنُوا" عطف است بر كلمه" حور عين"، و معنايش اين است كه:

ما مؤمنين را با دو طايفه تزويج مى‏كنيم يكى با حور العين تا از عروسى با آنان لذت ببرند، و دوم با" الَّذِينَ آمَنُوا" تا از رفاقت و همنشينى با آنان بهره‏مند شوند.

بعضى «2» ديگر گفته‏اند:

مراد از كلمه" ذريه" تنها اولاد صغار است.

و بعضى «3» گفته‏اند:

ضمير در جمله" ما ألتناهم" و در" من عملهم" به ذريه بر مى‏گردد، و معنايش اين است كه:

ما با ملحق كردن ذريه به پدران چيزى از عمل ذريه كم نمى‏كنيم، بلكه اعمال ذريه را تمام و كامل به او مى‏دهيم، چه خير باشد و چه شر، آن گاه ملحق به پدرش مى‏كنيم.

معناى جمله:" كُلُّ امْرِئٍ بِما كَسَبَ رَهِينٌ" و جمع آن با آيه" كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ إِلَّا أَصْحابَ الْيَمِينِ"

" كُلُّ امْرِئٍ بِما كَسَبَ رَهِينٌ"- اين جمله به طورى كه از سياق بر مى‏آيد تعليل است براى جمله" وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ"، و كلمه" رهن" و" رهين" و" مرهون" به طورى كه راغب گفته هر سه به معناى آن چيزى است كه به عنوان وثيقه و گرو به كسى مى‏دهى و از او چيزى قرض مى‏كنى.

راغب مى‏گويد:

و چون هر جا اين كلمه به چشم بخورد تصورى از معناى حبس و نگهدارى به ذهن مى‏رسد، لذا اين كلمه را در حبس هر چيزى نيز استعمال كردند، هر چند كه ربطى به وثيقه نداشته باشد «4».

(1) تفسير كشاف، ج 4، ص 411.

(2) تفسير قرطبى، ج 17، ص 97.

(3) روح المعانى، ج 27، ص 32.

(4) مفردات راغب، ماده" رهن".